Της Eurohoops Team/ info@eurohoops.net
Από τα πρώτα Χριστιανικά Χρόνια, η Κρήτη αποτέλεσε κοιτίδα της Ορθοδοξίας, γεγονός που αποτυπώνεται έντονα στα εκατοντάδες θρησκευτικά μνημεία του νησιού. Ακόμη και οι αγώνες των Κρητικών για ελευθερία, τις περισσότερες φορές, ξεκινούσαν από τις μοναστικές κοινότητες, που ήταν διάσπαρτες στο νησί.
Η θρησκευτική παράδοση είναι εξαιρετικά έντονη σε όλες τις περιοχές της Κρήτης και παρούσα στην καθημερινή ζωή των Κρητικών. Με αυτόνομη αρχιεπισκοπή, ξεχωριστή από την υπόλοιπη Ελλάδα, χιλιάδες τόπους λατρείας και δεκάδες μοναστήρια που έχουν παίξει ιδιαίτερο ρόλο στην εδραίωση του Χριστιανισμού και στην ιστορία του τόπου κατά των κατακτητών, η Κρήτη, αποτελεί ένα μοναδικό θρησκευτικό προορισμό.
Από τα πρώιμα χριστιανικά χρόνια, όταν ο Απόστολος Παύλος επισκέφτηκε την Κρήτη και έμεινε για δύο χρόνια, η Κρητική Χριστιανική παράδοση ζυμώθηκε μέσα στους αιώνες. Μοναδικοί τόποι μοναστικής αυτοεξορίας, ίχνη από πρωτοχριστιανικές βασιλικές και αγιογραφημένοι Βυζαντινοί Ναοί βρίσκονται σε όλο το μήκος της Κρήτης.
Πολλά μοναστήρια διαδραμάτισαν σπουδαίο ιστορικό ρόλο κατά τη διάρκεια των μεγάλων αγώνων των Κρητικών για ελευθερία. Δεν πρέπει να παραλείπεται και η τεράστια άνθιση της Κρητικής Αγιογραφίας, με κορυφαίους εκφραστές το Δομήνικο Θεοτοκόπουλο και το Μιχαήλ Δαμασκηνό.
Monasteries of Chania- Μοναστήρια Χανίων from Incredible Crete on Vimeo.
Τα πρώτα χρόνια
Ο Απόστολος Παύλος, πριν συνεχίσει το ταξίδι του για τη Ρώμη, σταμάτησε δύο χρόνια στο νησί της Κρήτης για να κηρύξει το Χριστιανισμό, ανάβοντας τη φλόγα μιας αιωνόβιας ασκητικής παράδοσης, η οποία παραμένει άσβεστη μέχρι σήμερα.
Tip
Στους Καλούς Λιμένες υπάρχει σπήλαιο που λέγεται ότι έζησε ο Απόστολος Παύλος, ωστόσο στο νησί υπάρχουν κι άλλες περιοχές που τον διεκδικούν.
Παλαιοχριστιανικά Μνημεία
Στην Κρήτη, οι πρώτες βασιλικές, δηλαδή οι ναοί που ακολουθούσαν συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό τύπο, ιδρύθηκαν τον 4ο αιώνα. Λείψανά τους σώζονται ακόμη και σήμερα και προκαλούν δέος, λόγω των μεγάλων διαστάσεων και της επιβλητικής τους εμφάνισης.
Τόπος Αγίων
Το πέρασμα του Αγίου Παύλου από το νησί, άφησε μια σπουδαία παρακαταθήκη για τους μελλοντικούς πρεσβευτές της Χριστιανικής πίστης. Ο αντικαταστάτης του, Άγιος Τίτος, σύντομα έγινε ευρύτατα γνωστός για την εξέχουσα προσωπικότητά του. Σήμερα η κάρα του φυλάσσεται στον επιβλητικό ναό του Αγίου Τίτου, στο Ηράκλειο.
Ασκητική Παράδοση
Η έλευση του Αγίου Ιωάννη του Ξένου στην Κρήτη ήταν η απαρχή μιας σπουδαίας ασκητικής παράδοσης, που συνεχίζεται ως και τις μέρες μας. Δεκάδες ερημίτες απομονώθηκαν στα πιο απόμερα σημεία του νησιού, δημιουργώντας ζωντανές ασκητικές κοινότητες, που στην πορεία μετεξελίχθηκαν σε ακμαία μοναστήρια.
Σπουδαίο παράδειγμα ερημητηρίου, η μονή Καθολικού στο Ακρωτήρι Χανίων, στα σπήλαια του οποίου, ασκητές, ζούσαν τον αυστηρό μοναχικό τους βίο, εγκαταλείποντας τις εγκόσμιες απολαύσεις. Εξίσου σημαντικές ήταν οι θρησκευτικές περιοχές των άγριων χερσονήσων της Γραμβούσας και του Ροδωπού, με τις πολλές, πλέον ανενεργές, μικρές μονές.
Μοναστηριακή παράδοση
Μετά την απελευθέρωση της Αραβοκρατούμενης Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά το 961 μ.Χ., παρατηρήθηκε μια περίοδος πολιτισμικής αναγέννησης, γεγονός που αντανακλάται στα μνημεία της εποχής και η οποία συνεχίστηκε με εντονότερους ρυθμούς στα χρόνια της Ενετοκρατίας.
Αυτήν την περίοδο ιδρύθηκαν τα περισσότερα μεγάλα και μικρά μοναστήρια που συναντάμε σήμερα στην Κρήτη. Εκτός από τις λατρευτικές ανάγκες που υπηρετούσαν, τα περισσότερα από αυτά, διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο κατά τη διάρκεια των μεγάλων αγώνων των Κρητικών για ελευθερία, κυρίως μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς ως και την απελευθέρωση.
Οι Χριστιανοί επαναστάτες δεν είχαν άλλα καταφύγια για να οργανώσουν τις πολεμικές τους επιχειρήσεις. Οι Οθωμανοί, γνωρίζοντας την υποστηρικτική δράση των μοναχών στους Χριστιανούς πολεμιστές, ισοπέδωσαν, κατέκαψαν και λεηλάτησαν τα μοναστήρια που λειτουργούσαν ως επαναστατικές εστίες.
Ακόμη και σήμερα, προκαλεί δέος η ιστορία του ολοκαυτώματος της μονής Αρκαδίου το 1866 και η ηρωική απόφαση των πολιορκουμένων Χριστιανών να ανατινάξουν την πυριτιδαποθήκη. για να μην πέσουν στα χέρια των Οθωμανών. Αντίστοιχες ιστορίες έχουν να διηγηθούν σχεδόν όλα τα μοναστήρια της εποχής.
Τα μοναστήρια
Χανιά
Τα Χανιά φιλοξενούν μερικά από τα ωραιότερα αριστουργήματα μοναστηριακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Οι μονές της Αγίας Τριάδας και των Τζαγκαρόλων στο Ακρωτήρι, της Χρυσοσκαλίτισσας και της Γωνιάς Οδηγήτριας αποτελούν εξαίσια δείγματα.
Ρέθυμνο
Η Μονή Αρκαδίου είναι η πιο γνωστή μονή στην Κρήτη, τόσο για την εξαιρετική της φρουριακή αρχιτεκτονική, όσο και για τη συμβολή της στον Αγώνα για την απελευθέρωση του νησιού από τους Οθωμανούς, μετά το ολοκαύτωμα του 1866.
Ηράκλειο
Στο Ηράκλειο υπάρχουν μερικά από τα αρχαιότερα μοναστήρια της Κρήτης, όπως οι σπουδαίες μονές Αγκαράθου, Παλιανής στο Βενεράτο, Βροντησίου στα Βορίζια, Αγίου Γεωργίου Επανωσήφη, Γοργολαΐνη, Αγίου Παντελεήμονα στο Φόδελε, Οδηγήτριας στο Σίβα, Καλλέργη στο Καστέλι, Άρβης, Αγίας Πελαγίας στην Αχλάδα και Απεζανών στο Αντισκάρι
Λασίθι
Στο Λασίθι κυριαρχεί μια από τις πλουσιότερες μονές της Ελλάδας, η μονή Τοπλού κοντά στην αρχαία Ίτανο, που θυμίζει απόρθητο φρούριο. Άλλες μονές είναι η μονή Καψά, οι δύο μονές Φανερωμένης στα Γουρνιά και στη Σητεία, η Μονή Εξακουστής στις Μάλλες και οι μονές του Οροπεδίου Λασιθίου, Βιδιανή και Κρουσταλένια.
Tip
Τα περισσότερα μοναστήρια της Κρήτης είναι επισκέψιμα και υπάρχουν συγκεκριμένες ώρες για το κοινό. Ο επισκέπτης πρέπει να είναι ευπρεπώς ενδεδυμένος.
Εκκλησιαστικά Πάρκα
Σε όλη την Κρήτη υπάρχουν εκκλησίες με υπέροχες νωπογραφίες που εκφράζουν την εξέλιξη και τις τάσεις της θρησκευτικής τέχνης από τα πρώτα Βυζαντινά Χρόνια ως και τη Σχολή της Κρητικής Ζωγραφικής. Ωστόσο υπάρχουν κάποιες περιοχές που ο αριθμός των ναών αυτών είναι πραγματικά εντυπωσιακός.
Κατάλοιπα του παρελθόντος
Με το πέρασμα από τη λατρεία των Ρωμαϊκών θεών στο Χριστιανισμό, πολλές από τις προηγούμενες συνήθειες ενσωματώθηκαν στη νέα θρησκεία. Λατρευτικά Σπήλαια και Ιερά Κορυφής των Μινωιτών, αφού εξακολούθησαν να υπηρετούν τις θρησκευτικές ανάγκες του Δωδεκάθεου και αργότερα προσαρμόστηκαν στις ρωμαϊκές δοξασίες, έδωσαν τελικά τη θέση τους σε Χριστιανικούς ναούς.
Tip
Στη γιορτή του Τιμίου Σταυρού, στην κορυφή του Κόφινα, αναβιώνει ένα δενδρολατρικό έθιμο. Οι μικροί καρποί από τρία δέντρα, που οι ντόπιοι ονομάζουν μηλίτσες του Κόφινα, μαζεύονται, ευλογούνται από τον ιερέα και μοιράζονται στον κόσμο για να φάει.
Οι μεγάλες συναντήσεις και τα έθιμα
Όπως σε όλη την Ελλάδα, έτσι και στην Κρήτη, με αφορμή τη γιορτή αγίων της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας, διοργανώνονται πολλά τοπικά πανηγύρια σε χωριά και πόλεις του νησιού, ειδικά τον Αύγουστο.
Τα πανηγύρια, παράλληλα με τη θρησκευτική και την προσκυνηματική τους σημασία, αποτελούν αφορμή συνεύρεσης του τοπικού πληθυσμού και συμβάλλουν στη διατήρηση των εθίμων και των παραδόσεων του τόπου. Μετά τα πανηγύρια, η σκυτάλη δίνεται στα χωριά, όπου ακολουθεί μεγάλο ξεφάντωμα, μουσική και χορός, που κρατάει μέχρι το άλλο πρωί.
Ένα από τα πιο αξιόλογα θρησκευτικά έθιμα, που συναντάει κανείς στην Κρήτη είναι ο εορτασμός των Χριστουγέννων σε μια αληθινή φάτνη, στο σπήλαιο της Μαραθοκεφάλας. Επίσης κατά το πανηγύρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στο Μαρμακέτο Λασιθίου, ξανανθίζουν οι ξηραμένες ορχιδέες που στολίζουν τον επιτάφιο, ενώ στον Άγιο Θωμά και στα Αστερούσια κυκλώνουν τους ναούς με κερωμένο σχοινί, για να κρατήσουν το κακό μακριά, αναβιώνοντας πανάρχαιες συνήθειες.
Έθιμα, με τις ρίζες τους από τα βάθη των αιώνων, για την ίαση των ασθενών είναι ακόμη ζωντανά. Στα Σφακιά, οι πιστοί αφιερώνουν στην εκκλησία τα ζυμαρένια ανθρωπάκια του Αγίου Αντωνίου, για να γιατρέψουν τις ασθένειές τους, ενώ στον Ψηλορείτη ανθρωπόμορφοι άρτοι, τα λαζαρόψωμα, αφιερώνονται στα μνημόσυνα. Παλαιότερα, στο πανηγύρι της Αγίας Πελαγίας, έθαβαν τα μέλη του σώματος που πονούσαν στην άμμο της παραλίας για να γίνουν καλά, ενώ στον Άγιο Φανούριο Αχλαδέ οι πιστοί τοποθετούν ρούχα από τα σημεία του σώματος που νοσούν σε μια κοκορεβυθιά.
Το Πάσχα επικρατούν μερικά από τα πιο ιδιαίτερα έθιμα στην Ελλάδα, όπως ο πλειστηριασμός του Σταυρού, το πέρασμα των προβάτων κάτω από τον επιτάφιο, το κάψιμο του Ιούδα με τη μεγάλη φουρνάρα, η μεταφορά του Αγίου Φωτός από τους πιστούς στο σπίτι τους, χωρίς να μιλούν, και η τοποθέτηση κόκκινων αυγών στους τάφους.
Tip
Στην Ασή Γωνιά και την Καρωτή Ρεθύμνου, κατά την εορτή του Αγίου Γεωργίου οι βοσκοί φέρνουν τα πρόβατα στην εκκλησία για να τα ευλογήσει ο ιερέας, ενώ ακολουθεί άρμεγμα και μοίρασμα του γάλακτος στους πιστούς.
Εκκλησιαστικές Συλλογές
Ο επισκέπτης της Κρήτης έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει τα έργα της εκκλησιαστικής τέχνης σε πολυάριθμες συλλογές και μουσεία σε όλο το νησί. Παμπάλαιες εικόνες, ιερατικά σκεύη και άμφια, επιγραφές, εκκλησιαστικά κείμενα και βιβλία είναι μερικά από τα εκθέματα που συνήθως προβάλλονται.
Οργανωμένες εκκλησιαστικές συλλογές φιλοξενούνται στο Βυζαντινό Μουσείο Χανίων, το Εκκλησιαστικό Μουσείο Ρεθύμνου, ενώ πρόσφατα επαναλειτούργησε η σπουδαία Βυζαντινή Συλλογή του Ηρακλείου στη Βασιλική της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών.
Τα πιο ιστορικά μοναστήρια στεγάζουν συνήθως εκκλησιαστικά ή λαογραφικά μουσεία με πολύ αξιόλογα εκθέματα. Τέτοια μοναστήρια είναι οι μονές Αρκαδίου, Τοπλού, Τζαγκαρόλων, Γωνιάς, Χρυσοπηγής, Πρέβελη, Καλυβιανής αλλά και το Εκκλησιαστικό Μουσείο Ρουστίκων.