Το θέμα της επιστροφής τους στη χώρα μας, ειδικά μετά τις ενέργειες της αξέχαστης Μελίνας Μερκούρη στις αρχές της δεκαετίας του 1980, βρίσκεται πολύ συχνά στην επικαιρότητα. Πριν λίγες μέρες, γράφτηκε στον «Independent» μια «είδηση», σύμφωνα με την οποία η χώρα μας είναι διατεθειμένη να παραχωρήσει για ορισμένο χρονικό διάστημα στο Βρετανικό Μουσείο, όπου βρίσκονται τα Μάρμαρα, τη Χρυσή Μάσκα του Αγαμέμνονα ή το Άγαλμα του Δία ή του Ποσειδώνα, προκειμένου να επιστραφούν οι κλεμμένοι από τον Έλγιν θησαυροί.
Ποιος ήταν ο περιβόητος Λόρδος Έλγιν
Ο Thomas Bruce Elgin, γνωστός στη χώρα μας ως Έλγιν ή Ελγίνος, έβδομος κόμης του Έλγιν και ενδέκατος κόμης του Κινκάρντιν, ήταν Βρετανός διπλωμάτης. Γεννήθηκε το 1766 και ήταν τρίτος γιος του Τσαρλς Μπρους, πέμπτου κόμη του Έλγιν. Σε ηλικία πέντε ετών, το 1771, διαδέχτηκε στον τίτλο τον αδελφό του Γουίλιαμ Ρόμπερτ, έκτο κόμη. Το 1785 κατατάχθηκε στον Στρατό (αργότερα έφτασε στον τίτλο του Υποστράτηγου) και το 1790, άρχισε τη διπλωματική του σταδιοδρομία.
Ο Λόρδος Έλγιν
Το 1792, πήγε ως πρεσβευτής στις Βρυξέλλες και το 1795 στο Βερολίνο, κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου του αγγλογαλλικού πολέμου. Το 1799, λόγω της εκστρατείας του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, στάλθηκε ως έκτακτος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, με οδηγίες να ασχοληθεί αποκλειστικά με τα πολιτικά ζητήματα. Φαίνεται όμως, ότι το μόνο πράγμα με το οποίο ασχολήθηκε αποκλειστικά, ήταν η κλοπή αρχαιοτήτων από τη χώρα μας.
Οι απεσταλμένοι του Έλγιν στην Αθήνα – Το φιρμάνι με το οποίο του επιτράπηκε (;) η αφαίρεση των Γλυπτών
Στα τέλη του 1799 (ή σύμφωνα με τον ίδιο τον Μάιο του 1800), ο Έλγιν έστειλε στην Αθήνα τον γραμματέα της πρεσβείας W. R. Hamilton (1777-1859) μαζί με έξι καλλιτέχνες από την Ιταλία, τον ζωγράφο Λουζιέρι, τους αρχιτέκτονες Ιτάρ και Βαλέστρα, τον εκμαγειοποιό Ιβάνοβιτς και άλλους δύο, προκειμένου να καταγράψουν τα μνημεία της Αττικής, ιδίως της Ακρόπολης, τη σύνταξη τοπογραφικών σχεδίων και τη λήψη εκμαγείων, ώστε να γίνει εφικτή η επιλογή και η αφαίρεσή τους, εφόσον θα έπαιρναν σχετική άδεια από τους Τούρκους. Όλοι αυτοί, εργάστηκαν στην Ακρόπολη για 9 μήνες.
Ο γραμματέας της βρετανικής πρεσβείας WR Hamilton, που ανέλαβε την επίβλεψη των εργασιών
Η νίκη στο Αμπουκίρ της Αιγύπτου του βρετανικού στόλου υπό τον Νέλσον επί του γαλλικού, υπό τον Μπριές (ο οποίος μάλιστα σκοτώθηκε) το 1801, έδωσε στον Έλγιν τη δυνατότητα να αποσπάσει φιρμάνι του καϊμακάμη (ανώτερου διοικητικού υπαλλήλου της οθωμανικής αυτοκρατορίας) Σεγούτ Αβδουλάχ που του επέτρεπε και την αφαίρεση λίθων ενεπίγραφων ή γλυπτών από την Ακρόπολη. Το φιρμάνι αυτό, μεταφρασμένο στα ελληνικά, έφερε στην Αθήνα ο ιερέας της πρεσβείας της Μ. Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη, δρ. Ph. Hunt.
Ακόμα και γύρω από το θέμα αυτό, έχει αναπτυχθεί μία ολόκληρη (παρα)φιλολογία. Ο μόνος αρμόδιος που μπορούσε να επιτρέψει τέτοιες εργασίες στον Έλγιν, ήταν ο σουλτάνος. Φαίνεται ότι τέτοιο φιρμάνι δεν δόθηκε ποτέ από τον σουλτάνο στον Έλγιν. Ακόμα και το φιρμάνι του καϊμακάμη, ο οποίος είχε φιλικές σχέσεις με τον Έλγιν και αντικαθιστούσε εκείνη την εποχή τον μέγα βεζίρη στην Κωνσταντινούπολη ΔΕΝ έδινε στον Έλγιν κανένα δικαίωμα να αφαιρέσει γλυπτά από την Ακρόπολη. Το, ανεπίσημο μάλιστα, φιρμάνι (;), προέτρεπε τις τουρκικές αρχές στην Αθήνα να επιτρέψουν στα συνεργεία του Έλγιν, να διενεργήσουν ανασκαφές ΓΥΡΩ από τα θεμέλια του Παρθενώνα, όπου ίσως βρισκόταν θαμμένο κάποιο ανάγλυφο ή επιγραφή, με τον όρο ότι ΔΕΝ θα βλάπτονταν με κανένα τρόπο τα μνημεία.
Ο βίος και η πολιτεία του Έλγιν που, εκτός των άλλων, ήταν… και μπαταχτσής, καθώς χρωστούσε στο βρετανικό δημόσιο 18.000 λίρες (!), συνηγορούν άλλωστε στην άποψη ότι ο αδίστακτος αρχαιοκάπηλος δεν είχε κανένα σουλτανικό φιρμάνι. Πιθανότατα δωροδοκήθηκαν και εξαπατήθηκαν οι προεστοί της Αθήνας για να κάνουν τα «στραβά μάτια» κατά τη διάρκεια της αφαίρεσης των αριστουργημάτων από την Ακρόπολη από το «συνεργείο» του Έλγιν.
Η λεηλασία των μνημείων της Ακρόπολης
Έτσι, ο Λουζιέρι, εγκαταστάθηκε στην Ακρόπολη ως επίσημος αντιπρόσωπος του Έλγιν και άρχισε τη συστηματική επιλογή γλυπτών και αρχιτεκτονικών μελών.
Επειδή η αφαίρεσή τους γινόταν με τον πλέον συμφέροντα και οικονομικό τρόπο, όπως παραδέχεται ο Λουζιέρι, σημειώθηκαν βανδαλισμοί, όπως απρόσεχτοι πριονισμοί, τυχαίοι τεμαχισμοί και κατά την απόσπασή τους, προκλήθηκαν σοβαρές ζημιές ή και διατάραξη της στατικής ισορροπίας των κτιρίων στα οποία βρίσκονταν.
Φωτογραφία του Giovanni Battista Lusieri (1755-1821), δεν βρήκαμε ούτε σε ξένα σάιτ, οπότε αρκούμαστε σε έναν πίνακα που φιλοτέχνησε ο ίδιος και έχει τίτλο «Ο Παρθενώνας από τα Βορειοδυτικά». Ο Λουζιέρι, ήταν εξαιρετικός τοπιογράφος. Προσλήφθηκε αρχικά από τον Έλγιν για να απεικονίσει μνημεία και τοπία της Ελλάδας. Ο μισθός του ήταν 200 λίρες τον χρόνο. Λέγεται ότι ήταν αυτός που έπεισε τον Έλγιν να αποσπάσουν τα γλυπτά του Παρθενώνα και των άλλων μνημείων, με το επιχείρημα ότι κινδύνευαν από τους Τούρκους, που τα αφαιρούσαν και τα πουλούσαν στους ξένους. Το κόστος της όλης «επιχείρησης», ως και τη μεταφορά τους στην Αγγλία, ήταν 70.000 λίρες. Ο ίδιος ο Λουζιέρι, παραδέχτηκε στο τέλος της ζωής του ότι θα είχε κάνει σπουδαία καριέρα σαν ζωγράφος αν δεν συνεργαζόταν με τον Έλγιν.
Από το 1801, ξεκίνησε η αρπαγή των αριστουργημάτων από την Ακρόπολη. Κατά τον Βισκοντί, συνολικά ο Έλγιν αποκόμισε: 253 γλυπτά έργα και αρχιτεκτονικά μέλη, πολλά αγγεία, ηλιακά ρολόγια κλπ. Από τον Παρθενώνα αφαιρέθηκαν 96 ακέραια ή ακρωτηριασμένα γλυπτά και ειδικότερα: Από το νότιο διάζωμα 15 ακέραια και 4 σπασμένα, από το ανατολικό διάζωμα 11 αγάλματα και τμήματά τους, από το δυτικό αέτωμα περισσότερα από 8, από τη βόρεια ζωφόρο 21 ακέραιες πλάκες κι ένα τμήμα πλάκας, από τη νότια ζωφόρο 30 ακέραιες πλάκες και 11 θραύσματα, από τη δυτική ζωφόρο 2 πλάκες και από την ανατολική ζωφόρο 4 πλάκες.
Επίσης, από το ναό της Απτέρου Νίκης αφαιρέθηκαν 4 τεμάχια, 18 από το Ερέχθειο (μία Καρυάτιδα κι ένα γωνιακό ιωνικό κιονόκρανο της ανατολικής κιονοστοιχίας είναι τα σημαντικότερα από αυτά), 4 από το θέατρο του Διονύσου, μεταξύ των οποίων κι ένας κίονας από το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου.
Αφαιρέθηκαν ακόμα 13 κεφαλές, 34 γλυπτά μάρμαρα, 14 χάλκινες και μαρμάρινες υδρίες, 8 βωμοί, 3 επιτύμβιες στήλες, 66 ενεπίγραφα μάρμαρα και άλλα. Πολλά από αυτά, ήταν έργα του Φειδία, του Αγοράκριτου και του Αλκαμένη.
Σπουδαιότερα απ’ όλα, θεωρούνται τα γλυπτά της γέννησης της Αθηνάς από το ανατολικό αέτωμα, η μετόπη της διαμάχης της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα και η ζωφόρος με την πομπή των Παναθηναίων. (ΠΗΓΗ: ΕΓΚ/ΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ, εκδ. 2007).
Όσα αρχαία συγκεντρώνονταν, τοποθετούνταν σε κιβώτια και μεταφέρονταν με πλοία στη Μ. Βρετανία. Οι λεηλασίες, ξεκίνησαν το 1801 και ολοκληρώθηκαν το 1810. Ο Έλγιν καθοδηγούσε τον Λουζιέρι και τους υπόλοιπους με αλληλογραφία. Μάλιστα, από το 1803 ως το 1806, ήταν αιχμάλωτος στη Γαλλία. Εκτός από την Ακρόπολη, αφαιρέθηκαν αρχαιότητες κι από άλλα μέρη όπως: Αίγινα, Ελευσίνα, Δελφούς, Νεμέα, Μυκήνες, Τίρυνθα και Δαρδανέλια.
Μάλιστα, ο Έλγιν στις Μυκήνες, έστειλε τον ιερέα δρ. Ph. Hunt, γιατί σκόπευε να αρπάξει και τους Λέοντες της Πύλης, ωστόσο αυτό κρίθηκε ακατόρθωτο, λόγω του βάρους των Λεόντων (πάλι καλά…)!
Στην Ολυμπία, με σκοπό να εντοπίσει αρχαιότητες για λεηλασία, έστειλε τον λοχαγό Λέινι. Η αφαίρεση αρχαιοτήτων όμως από εκεί, κρίθηκε πολυδάπανη.
Τα 12 πρώτα κιβώτια με τις αρχαιότητες, φορτώθηκαν το 1802 στο ιδιόκτητο ιστιοφόρο «Μέτων», του Έλγιν. Ωστόσο, το πλοίο βούλιαξε στον Αβλέμονα των Κυθήρων.
Το 1803, ο ίδιος ο Έλγιν, επιστρέφοντας στην Αγγλία, φόρτωσε 44 κιβώτια στο βρετανικό πολεμικό πλοίο «Diana». Άλλα κιβώτια, μεταφέρθηκαν σε πλοία της Ραγούζας (Ντουμπρόβνικ) και στα πολεμικά «Medusa» και «Hydra». Το 1817 ο Λουζιέρι, που ήταν όπως βλέπουμε ο φυσικός αυτουργός των λεηλασιών, επέστρεψε και πραγματοποίησε την αποστολή επιτύμβιων μνημείων, χάλκινων σκευών και εκατοντάδων αγγείων, με τα πολεμικά πλοία «Satellite» και «Tagus».
Ο θάνατός του και η κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης, σταμάτησαν κάθε παρόμοια ενέργεια.
Να σημειώσουμε, ότι ο μόνος που αντέδρασε στις βαρβαρότητες και αθλιότητες του Έλγιν και της «ομάδας» του, και το έκανε έμπρακτα, ήταν ο Γάλλος πρόξενος στην Αθήνα Φοβέλ, ο οποίος το 1807 παρεμπόδισε την αφαίρεση αρχαιοτήτων από την Ακρόπολη. Τα κίνητρά του ωστόσο, δεν ήταν ανιδιοτελή αλλά είχαν να κάνουν με τον έντονο αγγλογαλλικό ανταγωνισμό της εποχής.
Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα στην Αγγλία – Οι αντιδράσεις
Οι αρχαιότητες, μεταφέρθηκαν στο Λονδίνο και αποθηκεύτηκαν αρχικά σε υπόστεγο της κατοικίας του Έλγιν και αργότερα στην καρβουναποθήκη (!) του δούκα του Ντεβονσάιρ. Κατά τη διάρκεια της αποθήκευσής τους, υπέστησαν σημαντικές ζημιές από την υγρασία.
Ο Έλγιν, έστειλε υπομνήματα προς τη βρετανική κυβέρνηση για να αγοράσει τα αρχαία. Έτσι συστήθηκε ειδική εξεταστική επιτροπή για να μελετήσει τα στοιχεία της υπόθεσης και τα πορίσματά της, τέθηκαν υπόψη του βρετανικού κοινοβουλίου.
Κατά τη διάρκεια της σχετικής συνεδρίασης ακούστηκαν φωνές σκεπτικισμού, ακόμα και απόρριψης της πρότασης του Έλγιν. Από τότε μάλιστα χρονολογούνται οι πρώτες σκέψεις για επιστροφή τους στην Ελλάδα.
Τελικά, αποφασίστηκε τα Μάρμαρα ν’ αγοραστούν από το βρετανικό Δημόσιο για 35.000 στερλίνες. Επειδή όμως ο Έλγιν, χρωστούσε στο κράτος 18.000 στερλίνες, του δόθηκαν μόνο 17.000 στερλίνες.
Ο Έλγιν, (αυτο)προβλήθηκε ως προνοητικός σωτήρας των καλλιτεχνημάτων της ελληνικής αρχαιότητας και ως ανιδιοτελής (!) συλλέκτης που ήθελε να εμπλουτίσει τη χώρα του με σπάνιους θησαυρούς (κλέβοντάς τους από την Ελλάδα, συμπληρώνουμε εμείς). Σύμφωνα όμως με τη μελέτη της αλληλογραφίας του και άλλων στοιχείων, προκύπτει ότι σκόπευε να στολίσει με τα αρχαία ελληνικά αριστουργήματα, το νέο εξοχικό του μέγαρο στο Μπρούμχολ της Σκωτίας. Χρεοκόπησε όμως και αναγκάστηκε να τα πουλήσει. Η Βρετανία, τα αγόρασε, γιατί δεν είχε καταφέρει να αρπάξει ελληνικές αρχαιότητες. Μάλιστα προσπάθησε το ίδιο το βρετανικό κράτος, να οικειοποιηθεί ανεπιτυχώς, τα γλυπτά του ναού της Αφαίας.
Από την μεταφορά κιόλας των γλυπτών στη Μ. Βρετανία, ξέσπασε θύελλα αντιδράσεων από διακεκριμένους Βρετανούς και όχι μόνο. Ο Έλγιν κατηγορήθηκε ως κοινός «κλέφτης μαρμάρων» (το χρησιμοποιήσαμε και στους τίτλους του άρθρου) και βάνδαλος που με δωροδοκίες και άλλα αθέμιτα μέσα, λήστεψε σπουδαία μνημεία του παρελθόντος για προσωπικό του όφελος. Ο Σατομπριάν, οι περιηγητές Ντόντγουελ, Ντάγκλας και Κλαρκ, ο ποιητής Οράτιος Σμιθ, ο φίλος του Βύρωνα Χόμπχαουζ κ.ά. διαμαρτυρήθηκαν και περιέγραψαν με τα πλέον μελανά χρώματα τη διαρπαγή. Ο λόρδος Βύρων, το 1811, στο ποίημα του «Child Harold» στιγματίζει τη λεηλασία, όπως και στο ποίημα «Η κατάρα της Αθηνάς» που δημοσιεύεται τον ίδιο χρόνο.
Ο Λόρδος Βύρων
Το 1890, ο Βρετανός Λόγιος, F. Harrison, έγραψε στο περιοδικό «Nineteenth Century» («19ος Αιώνας») το περίφημο άρθρο «Απόδοτε τα Ελγίνεια Μάρμαρα». Ο διευθυντής του περιοδικού James Knowler, του απάντησε με το άρθρο «Ο Αστεϊσμός περί των Ελγινείων Μαρμάρων», στο οποίο, γράφει, περίπου ότι ο Harrison αστειεύεται (!) όταν προβάλλει το συγκεκριμένο αίτημα. Στον Knowler, απάντησε σκληρά, ο Καβάφης, με άρθρο του στο περιοδικό της Αλεξάνδρειας «Rivista Quindicinale».
Τον Γενάρη του 1941, έγινε πρόταση στη Βουλή των Κοινοτήτων για την επιστροφή των Μαρμάρων μετά τη λήξη του πολέμου και μέσα στα πλαίσια της κοινής πολεμικής προσπάθειας Ελλάδας και Βρετανίας εκείνη την εποχή, ωστόσο η κυβερνητική απάντηση ήταν αποθαρρυντική.
Οι πρόσφατες ενέργειες για την επιστροφή των Μαρμάρων – Η Μελίνα Μερκούρη
Η προσπάθεια για επαναπατρισμό των Μαρμάρων του Παρθενώνα, αναζωπυρώθηκε από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, με την ανάληψη της ηγεσίας του υπουργείου Πολιτισμού από την αξέχαστη Μελίνα Μερκούρη.
Μετά από αίτηση της τότε ελληνικής κυβέρνησης που επανέφερε το θέμα, η σύνοδος των υπουργών Πολιτισμού των χωρών μελών της UNESCO στο Μεξικό, αποφάνθηκε στις 3 Αυγούστου 1982, υπέρ της επιστροφής των Μαρμάρων στην Ελλάδα (απόφαση 4/09 της UNESCO). Τον ίδιο χρόνο συστάθηκε στο Λονδίνο βρετανική επιτροπή, με σκοπό την επιστροφή των γλυπτών.
Κι ενώ περιμένουμε το Βρετανικό Μουσείο, στην έκθεση Duveen του οποίου βρίσκονται από το 1936, τα μάρμαρα και τη βρετανική κυβέρνηση να πάρουν, επιτέλους, τη σωστή και δίκαια απόφαση για επιστροφή των Μαρμάρων, έχουμε ένα απτό δείγμα αναγνώρισης λάθους και διόρθωσής του από… την Ιταλία.
Στις 24/9/2008, ο τότε Ιταλός πρόεδρος Τζόρτζιο Ναπολιτάνο παρέδωσε επισκεπτόμενος τη χώρα μας το λεγόμενο Τμήμα του Παλέρμο. Πρόκειται για ένα γλυπτό 2.500 ετών του ποδιού και του φορέματος της θεάς Άρτεμης που είχε κλαπεί από τον Έλγιν και δόθηκε στον Βρετανό πρόξενο στη Σικελία το 1816. Για 2 περίπου αιώνες, το τμήμα αυτό, βρισκόταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σαλίνας στο Παλέρμο. Οι προσπάθειες της χώρας μας, που είχαν διάρκεια 13 ετών, για επιστροφή του, ευοδώθηκαν τελικά το 2008.
Το περιβόητο φιρμάνι
Πολλά έχουν γραφτεί και ειπωθεί για το περιβόητο φιρμάνι με τη χρήση του οποίου ο Έλγιν μπόρεσε να προβεί στις βάρβαρες ενέργειες του.
Όπως είδαμε και παραπάνω, το φιρμάνι δεν έχει καν την υπογραφή του σουλτάνου. Επίσης ζητά να μην παρεμποδιστούν από κανένα τα μέλη του «συνεργείου» του Έλγιν, προκειμένου να πάρουν «μερικά κομμάτια πέτρας με επιγραφές και γλυπτά» («dual due pezzi di pietra con inscrizioni e figure»).
Το πρωτότυπο φιρμάνι δεν βρέθηκε ως σήμερα, ούτε στα τουρκικά αρχεία. Η μετάφραση στα ιταλικά που αναφέραμε, έγινε από τον Γραμματέα της βρετανικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη Πιζανί. Το φιρμάνι στα ιταλικά, δόθηκε στον ιερέα Χαντ και από εκεί έγινε η μετάφρασή του στα αγγλικά, για να εξεταστεί από την Επιτροπή της Βρετανικής Βουλής.
Η έκφραση «Χαμένοι στη Μετάφραση», προφανώς είναι εμπνευσμένη από την ιστορία αυτή, καθώς ο Λουζιέρι δεν γνώριζε αγγλικά, ο Έλγιν δεν γνώριζε ιταλικά και οι μεταξύ τους «συμβάσεις» υπογράφονταν στα γαλλικά! Μύλος δηλαδή!
Ας ελπίσουμε ότι σύντομα θα αποδοθεί δικαιοσύνη και σ’ αυτό το μείζον ζήτημα και τα Μάρμαρα του Παρθενώνα, θα επιστρέψουν στη χώρα μας!