Πρόκειται για τη μαγεία, την αντιμετώπισή της από την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια και, κυρίως, το λεγόμενο “κυνήγι μαγισσών”, που είχε δεκάδες (ή και εκατοντάδες) χιλιάδες θύματα, κυρίως από τον 14ο ως τον 17ο αιώνα.
Περί μαγείας
Με τον όρο «μαγεία» εννοούμε την τέχνη της επίκλησης υπερφυσικών δυνάμεων για να πραγματοποιηθεί κάτι με τρόπο λογικά αδύνατο. Είναι γνωστή από την Προϊστορία, ως προσπάθεια του ανθρώπου να ξεπεράσει τους περιορισμούς των υλικών του δυνάμεων, με σκοπό να χειραγωγήσει την πραγματικότητα μέσω της πνευματικής οδού. Ο όρος «μαγεία» μπορεί να έχει είτε αρνητικό είτε θετικό περιεχόμενο. Χρησιμοποιείται επίσης για να χαρακτηρίσει πρακτικές με αποκλειστικά αρνητικό περιεχόμενο, οι οποίες έχουν σκοπό να βλάψουν αυτόν στον οποίο απευθύνονται. Η μαγεία σχετίστηκε, μεταξύ άλλων, με τον Σαμανισμό, τον Ζωροαστρισμό, τον Ερμητισμό, τον Πνευματισμό κλπ. Στον Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό συνδέθηκε με αιρέσεις, δίνοντας τροφή σε έντονες διαμάχες μεταξύ των εκπροσώπων της λαϊκής εξουσίας και των εκκλησιαστικών αρχών. Με το πέρασμα του χρόνου, μεταφράστηκε σε μορφή λατρείας του σατανά.
Η μαγεία στον Μεσαίωνα
Η πίστη στη μαγεία πήρε μεγάλες διαστάσεις στα μεσαιωνικά χρόνια. Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, τα ξόρκια, η μαντεία και η επίκληση υπερφυσικών δυνάμεων ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένα. Η Εκκλησία, ωστόσο, μόλις τον 11ο αιώνα άρχισε να αντιλαμβάνεται τις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος. Εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι πίστευαν ότι οι μάγισσες πετούσαν στον αέρα και ότι τις νύχτες καβαλούσαν ζώα ως ακόλουθοι της Άρτεμης… Η μαγεία ήταν συνδεδεμένη με την επίκληση των δαιμόνων και τη θυσία σ’ αυτούς, συχνά με τη σεξουαλική συνεύρεση μαζί τους στη διάρκεια σεξουαλικών οργίων.
Οι πρώιμοι μεσαιωνικοί νομικοί κώδικες των διαφόρων γερμανικών φυλών περιέχουν μομφές ενάντια στη μαγεία που σκόπευε να βλάψει άλλους ανθρώπους. Ο Οστρογότθος βασιλιάς Θεοδώριχος (που έμεινε στο θρόνο από το 493 ως το 526) όρισε ποινή θανάτου για τους μάγους (conjurers) που επικαλούνταν παγανιστικές θεότητες. Ένας κώδικας των Βησιγότθων από τον 6ο αιώνα αναφέρεται σε πλανόδιους μάγους (sorcerers) που πληρώνονται από τους χωρικούς για να κάνουν μάγια στη σοδειά και τα ζώα των εχθρών τους… Ο ίδιος κώδικας αναφέρεται σε μάγους που προκαλούν καταστροφικές θύελλες και , σε άλλο σημείο, δίνει ένα θρησκευτικό προσανατολισμό στη μαγεία, αναφέροντας ότι η μαγγανεία δεν θα μπορούσε να προκαλέσει τον θάνατο ενός ανθρώπου, αν δεν είχε σχέση με την ειδωλολατρία. Ιδιαίτερα αυστηρή για τη μαγεία, στην πρώιμη μεσαιωνική Ευρώπη, ήταν η νομοθεσία του Καρλομάγνου.
Σε μια συνθήκη με τους Σάξονες, τους οποίους μόλις είχε υποτάξει (789), διακήρυξε ότι όλοι όσοι κρίνονταν ένοχοι για μαγγανεία ή μαντεία, θα παραδίδονταν στην Εκκλησία ως σκλάβοι, ενώ όσοι έκαναν θυσίες στον διάβολο θα θανατώνονταν. Στη «Γενική Εξαγγελία» του για το βασίλειό του, περιέλαβε διατάξεις ενάντια σε γητευτές και άλλους μάγους. Ωστόσο, διακήρυξε ότι η καύση μαγισσών ήταν ένα παγανιστικό έθιμο που θα τιμωρούνταν με θανατική ποινή.
Η εκκλησιαστική Σύνοδος της Παβίας (850), διαπίστωσε ότι οι μαγικές τέχνες βρίσκονταν ακόμα σε άνθηση και οι μάγοι εξακολουθούσαν να προκαλούν παράφορη αγάπη ή μίσος. Γενικά, ο κήρος αφόριζε εκείνους που κατέφευγαν στη μαγεία. Η Εκκλησία πίστευε ότι οι μάγισσες είχαν υπερφυσικές δυνάμεις στις οποίες έπρεπε να αντισταθούν οι Χριστιανοί.
Η (κατά)δίωξη της μαγείας τον Μεσαίωνα
Οι περισσότερες γνωστές δίκες για μαγεία στον πρώιμο Μεσαίωνα είχαν ως κατηγόρους, συνηγόρους ή κατηγορούμενους σημαντικές προσωπικότητες του δημόσιου βίου. Ο Γρηγόριος της Τουρ (540-594), στην «Ιστορία των Φράγκων», αναφέρεται σε μηνύσεις για ναγεία στη βασιλική αυλή της Γαλατίας κατά τον 6ο αιώνα. Έτσι, η βασίλισσα Φρέντεγκουντ, ύποπτη για μαγγανεία, κατηγορήθηκε ότι δηλητηρίασε και μάγεψε τα ξίφη που σκότωσαν έναν εχθρό βασιλιά. Το 899, όταν ο αυτοκράτορας Αρνούλφος πέθανε από εγκεφαλική συμφόρηση, δύο άνδρες εκτελέστηκαν με την κατηγορία ότι τον είχαν μαγέψει. Όταν το 1028 ο Γουλιέλμος της Ακουιτανίας αρρώστησε βαριά, οι Αρχές παρουσίασαν πήλινα είδωλα ως τεκμήρια για τα μάγια που του είχε κάνει μια γυναίκα. Όσο για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, εκεί αρχικά αναλάμβαναν δράση πολίτες που αντιμάχονταν τη μαγεία. Το 1075 οι πολίτες της Κολωνίας γκρέμισαν από τα τείχη της πόλης μια γυναίκα που, σύμφωνα με το κατηγορητήριο, είχε μαγέψει πολλούς άντρες με την τέχνη της.
Το 1090, στο Votting, τρεις γυναίκες θεωρήθηκαν ύποπτες για την καταστροφή της σοδειάς μς μαγικά και άλλα τεχνάσματα. Υποβλήθηκαν στο μαρτύριο του νερού, για να αποδείξουν την αθωότητά τους και το πέρασαν με επιτυχία, ωστόσο το πλήθος ακόμα δυσπιστούσε. Στη συνέχεια μαστιγώθηκαν για να ομολογήσουν την ενοχή τους, χωρίς αποτέλεσμα, όμως τελικά κάηκαν ζωντανές.
Η βαθμιαία αύξηση του πληθυσμού των πόλεων οδήγησε τις δημοτικές αρχές να αναμειχθούν στη δίωξη της μαγγανείας (12ος αιώνας).
Γύρω στο 1200 αναφέρεται η περίπτωση ενός νεαρού κληρικού στην πόλη Soest, ο οποίος αρνήθηκε τις ερωτικές προτάσεις μιας γυναίκας. Η γυναίκα αυτή τον κατηγόρησε ότι της είχε κάνει μάγια και το δημοτικό δικαστήριο διέταξε να τον κάψουν σαν μάγο.
Τα δημοτικά δικαστήρια, ως τον ύστερο Μεσαίωνα, ακολούθησαν στο θέμα της μαγείας την εξής τακτική : μια δίκη άρχιζε μόνο όταν κάποιος κατέθετε μήνυση στο δικαστήριο και αναλάμβανε την ευθύνη να αποδείξει τη «βλάβη» που είχε υποστεί ο ίδιος. Αν ο μηνυτής δεν κατάφερνε να αποδείξει την αλήθεια των ισχυρισμών του, τότε έπρεπε να υποστεί ο ίδιος την τιμωρία στην οποία θα υποβαλλόταν ο κατηγορούμενος αν είχε αποδειχθεί η ενοχή του.
Η Ιερά Εξέταση
Η δίωξη των μάγων πέρασε σταδιακά στη δικαιοδοσία της Ιεράς Εξέτασης. Την αρχή φαίνεται ότι έκανε ο Πάπας Γρηγόριος Δ’ (έμεινε στο θρόνο από το 1227 ως το 1241), που άρχισε να διορίζει ιεροεξεταστές με αποστολή να ψάχνουν για αιρετικούς. Ως τότε, αυτό ήταν έργο των τοπικών επισκόπων, καθώς όμως η απειλή των αιρέσεων γινόταν όλο και πιο έντονη, ο Πάπας οργάνωσε ένα σώμα από περιοδεύοντες δικαστές (συνήθως Φραγκισκανούς και Δομινικανούς μοναχούς), που επικουρούσε τους επισκόπους, λειτουργώντας όμως με σχετική αυτονομία. Οι ιεροεξεταστές ξεκινούσαν τη διαδικασία της δίωξης με δική τους πρωτοβουλία, χωρίς να περιμένουν να κατατεθεί μήνυση εναντίον κάποιου υπόπτου. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της ανάκρισης, οι δικαστές μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν εκφοβισμό ή και βασανιστήρια, προκειμένου να αποσπάσουν μια ομολογία.
Ένα βιβλίο οδηγιών γα ιεροεξεταστές, του 13ου αιώνα, απαριθμεί όλες τις μορφές μαγείας που θα πρέπει να έχει υπόψη του ο δικαστής κατά την ανάκριση των υπόπτων : χρήση μαγικών κύκλων, επίκληση των δαιμόνων, πειράματα με ανακλώσες επιφάνειες, χρήση βοτάνων σε συνδυασμό με ξόρκια, θυσίες για να ανταποκριθούν οι δαίμονες κ.ά.
Από τα πρώτα χρόνια του νέου θεσμού, οι ιεροεξεταστές συνάντησαν περιπτώσεις μαγγανείας. Κάποια περιστατικά αποπροσανατολισμού των ιεροεξεταστών οδήγησαν τον Πάπα Αλέξανδρο Δ’ να εκδώσει το 1258 και το 1260 οδηγίες στις οποίες διακήρυσσε ότι η Ιερά Εξέταση έπρεπε να περιοριστεί στη δίωξη της μαγείας με αιρετικό χαρακτήρα, ενώ ο Πάπας Ιωάννης ΚΒ’, ακολουθώντας τις υποδείξεις πολλών θεολόγων, κατηύθυνε τους παπικούς ιεροεξεταστές ενάντια στους νεκρομάντεις και άλλους μάγους. Έτσι, το 1384, κάποιος Niccolo Consigli, καταδικάστηκε σε θάνατο στην πυρά για διάφορα είδη μαγείας, μεταξύ αυτών μια απόπειρα δολοφονίας με τη χρήση συμπαθητικής μαγείας, για εξορκισμούς, επικλήσεις του Εωσφόρου κ.ά. και για κατοχή βιβλίων νεκρομαντείας.
Στο τέλος του 14ου αιώνα σημειώθηκε μια αύξηση στη συχνότητα των δικών μαγείας, κυρίως λόγω του ότι το χαρτί αντικατέστησε την περγαμηνή και χουμε έτσι περισσότερες πληροφορίες, καθώς καταγράφονταν πιο πολλά περιστατικά. Επίσης και η βαθμιαία υιοθέτηση της ιεροεξεταστικής διαδικασίας (σύμφωνα με την οποία δεν ήταν απαραίτητη η κατάθεση μήνυσης για ν’ αρχίσει η δίωξη), συνέβαλαν σ’ αυτή την εξέλιξη.
Το μεγάλο κυνήγι των μαγισσών
Από τα μέσα του 15ου αιώνα είχαμε γενικεύσεις των διώξεων εναντίον της μαγείας, κυρίως σε Γαλλία, Γερμανία και Ελβετία. Οι δίκες όχι μόνο ήταν περισσότερες, αλλά και είχαν μετατραπεί σε μαζικές διώξεις. Ιεροεξεταστές και άλλοι δικαστές παρότρυναν τους κατοίκους μιας πόλης ή ενός χωριού να υποδείξουν όσο το δυνατόν περισσότερους υπόπτους.
Αυτός που αποσκοπούσε μόνο στην καταστροφή των προσωπικών του εχθρών με μεμονωμένες πράξεις (sorcerer), έδωσε τη θέση του σ’ ένα άλλο είδος μάγων και μαγισσών, για να ακριβολογούμε (witches), που στόχευαν στην κατάλυση της Χριστιανοσύνης.
Πιστεύεται ότι το 85% των θυμάτων του ανελέητου αυτού κυνηγιού ήταν γυναίκες. Ποιοι ήταν όμως οι λόγοι που οι γυναίκες αποτελούσαν εύκολα θύματα;
Στον ύστερο Μεσαίωνα (όπως βέβαια και κατά το παρελθόν), η θέση της γυναίκας ήταν ιδιαίτερα επισφαλής. Όταν οι θεσμοί στρέφονταν εναντίον των γυναικών, αυτές είχαν πολύ λιγότερη δύναμη αντίστασης από ότι οι άντρες. Τα μισογυνικά στερεότυπα ενθάρρυναν τις διώξεις των γυναικών και οι διώξεις με τη σειρά τους ευνοούσαν την παραπέρα ανάπτυξη των στερεοτύπων.
Χαρακτηριστικό και μάλλον άγνωστο είναι ότι στη Σύνοδο της Μακόν στη Γαλλία (585) συζητήθηκε αν κατά τη Δευτέρα Παρουσία και την ανάσταση των σωμάτων, οι γυναίκες θα έπρεπε να πάρουν πρώτα ανθρώπινη υπόσταση αφού δεν την είχαν όσο ζούσαν (!!!). Η πρόταση απορρίφθηκε με μία μόνο ψήφο διαφορά!
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος έλεγε ότι οι γυναίκες έρχονταν στον κόσμο με μοναδικό σκοπό «να ικανοποιούν τη λαγνεία των ανδρών»…
Ο Θωμάς ο Ακινάτης δίδασκε ότι η γυναίκα είναι απλά ένας ακρωτηριασμένος, αποτυχημένος, κακοφτιαγμένος άντρας και είναι ικανή μόνο να φέρνει παιδιά στον κόσμο (!!!).
Αν σκεφτούμε ότι ο δάσκαλός του, Μέγας Αλβέρτος, έλεγε ότι έπρεπε να έρχονται στον κόσμο μόνο αγόρια και ότι με τα κορίτσια κάτι πηγαίνει στραβά απ’ την αρχή (!!!), οι διδασκαλίες του Ακινάτη δεν προκαλούν ιδιαίτερη κατάπληξη…
Πάντως, στη Νότια Ευρώπη, τόσο στην αυστηρά καθολική Ιταλία όσο και στην επίσης καθολική Ισπανία, δεν είχαμε τόσες πολλές δίκες μαγισσών όσο στη Βόρεια και την Κεντρική Ευρώπη. Ίσως γιατί στον ευρωπαϊκό Νότο οι κοπέλες παντρεύονταν πολύ νωρίτερα κι έμπαιναν κάτω από την «προστατευτική ομπρέλα» της μεγάλης οικογένειας.
Μαζικές διώξεις μαγισσών έγιναν, όπως είπαμε, κυρίως τον 15ο αιώνα. Γνωστότερες ήταν αυτές των κοσμικών δικαστηρίων του Βαλές, το 1428 και το 1447. Στην πρώτη οερίοτωση λέγεται ότι κάηκαν στην πυρά περισσότεροι από 100 άνθρωποι που κατηγορήθηκαν για δολοφονίες, για την κατατσροφή της σοδειάς και για άλλα εγκλήματα που είχαν διαπράξει με χρήση της μαγείας. Αυτή είναι η πρώτη δίκη για την οποία έχουμε σαφή και ουσιαστικά στοιχεία για το στερεότυπο της μάγισσας του ύστερου Μεσαίωνα. Πετάει στον αέρα, μεταμορφώνει ανθρώπους σε ζώα, τρώει παιδιά και λατρεύει τον διάβολο. Στο Dauphin, 110 γυναίκες και 57 άνδρες εκτελέστηκαν από το 1428 ως το 1447.
Το 1669, στη σουηδική πόλη Μόρα, θανατώθηκαν 72 γυναίκες και 15 ανήλικοι που κατηγορήθηκαν, από μικρά παιδιά, για μαγεία.
Υπάρχουν, φυσικά, αναρίθμητα άλλα παρόμοια γεγονότα. Από τις αρχές του 17ου αιώνα, πάντως, κυρίως μετά το τέλος του Τριακονταετούς Πολέμου(1648), φαίνεται ότι το ανελέητο αυτό κυνήγι μαγισσών σιγά σιγά φθίνει και κάπου τελειώνει.
Στην Ολλανδία, η τελευταία μάγισσα κάηκε στην πυρά το 1610. Στην Αγγλία, η θανάτωση της τελευταίας μάγισσας έγινε το 1684 και στη Γαλλία το 1745. Στη Γερμανία μόλις το 1775 είχαμε την τελευταία καταδίκη μάγισσας σε θάνατο στην πυρά (συγκεκριμένα στο Κέμπτεν του Αλγκάου). Μάλιστα, της δόθηκε χάρη και πέθανε τελικά στη φυλακή.
H τελευταία εκτέλεση μάγισσας στην Ευρώπη, έγινε το 1782 στην Ελβετία.
Το 1895 έχουμε και… το τελευταίο θύμα της μακραίωνης «ιστορίας» της μαγείας. Είναι ο επιστήμονας Καρλ Κιζεβέτερ, που πέθανε σε ηλικία 44 ετών κατά τη διάρκεια ενός πειράματος στον εαυτό του με «αλοιφή μάγισσας»!
Θρησκευτικά ξεκαθαρίσματα
Εκτός όμως από όλα τα άλλα, το κυνήγι της μαγείας έδωσε την ευκαιρία στην καθολική Εκκλησία και την κοσμική εξουσία να απαλλαγούν από αιρέσεις και ενοχλητικά θρησκευτικά (και όχι μόνο…) Τάγματα. Οι Καθαροί και οι Βαλντεσιανοί «κυνηγήθηκαν» από τη Σύνοδο της Τουρ (1163), τη Γ’ Σύνοδο του Λατερανού (1179) και τον Πάπα Ιννοκέντιο Γ’, ο οποίος κάλεσε σε σταυροφορία εναντίον των Καθαρών (1209).
Οι πολυσυζητημένοι Ναΐτες, με επικεφαλής τον μέγα μάγιστρο Ζακόμπ ντε Μολέ, παραπέμφθηκαν σε δίκη (1307), με την κατηγορία της μαγείας και της ιεροσυλίας και 54 από αυτούς, αφού υποβλήθηκαν σε φρικτά βασανιστήρια, καταδικάστηκαν να καούν ζωντανοί (1314) μπροστά στην πύλη του Αγίου Αντωνίου στο Παρίσι.
Επίλογος
Σε όλους είναι οικείες οι εικόνες με τις … ιπτάμενες μάγισσες και τους μάγους/μάγισσες που καίγονται στη φωτιά. Πού οφειλόταν όμως αυτή η έκρηξη των διώξεων κατά τον ύστερο Μεσαίωνα;
Υπήρχε η ανάγκη για κοινωνική αναμόρφωση της (Δυτικής) Εκκλησίας, που εκφράστηκε μετά το Συμβούλιο της Κωνσταντίας (1414-1418). Οι εκφραστές αυτής της τάσης επισήμαναν πολλά κακώς κείμενα στον εκκλησιαστικό χώρο και υπέδειξαν χρήσιμες μεταρρυθμίσεις, όμως δεν τους έλειπε ο φανατισμός. Ακόμα και μεγάλοι μεταρρυθμιστές θεολόγοι δεν έμεναν ανεπηρέαστοι από τους φόβους και τις προκαταλήψεις της εποχής. Οι διώκτες της μαγείας ήταν φανατικοί Χριστιανοί και εμπνέονταν από ένα μείγμα ιερού ενθουσιασμού και παρερμηνευτικών δογμάτων και αντιλήψεων. Αποτέλεσμα; 60.000 (τουλάχιστον) και σύμφωνα με άλλες εκδοχές 200.000 – 500.000 άνθρωποι θανατώθηκαν με την κατηγορία της (άσκησης της) μαγείας, μέσα σε τρεις μόνο αιώνες.
Κλείνοντας, να κάνουμε μια αναφορά στο περιβόητο βιβλίο “Malleus Maleficarum”, γνωστό ως «Σφυρί των Μαγισσών», βιβλίο που εκδόθηκε γύρω στο 1487. Συγγραφέας του ήταν ο Δομινικανός μοναχός Χάινριχ Κράμερ. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα βιβλία που γνώρισαν ευρεία διάδοση. Η έκδοση του βιβλίου αυτού συντέλεσε στη ραγδαία κλιμάκωση των διώξεων εναντίον των μαγισσών, καθώς συνέδεε ξεκάθαρα τη γυναικεία φύση με τη μαγεία, καθώς θεωρούσε ότι η σαρκική απόλαυση είναι χαρακτηριστικό της ακόρεστης επιθυμίας των γυναικών. Το «Malleus Maleficarum»,προσπαθούσε να αποδείξει την ύπαρξη δαιμόνων και μαγισσών και πρόσφερε συμβουλέςς για το …πώς αναγνωρίζονται οι μάγισσες!
Το σίγουρο είναι ότι η μανία εναντίον των μαγισσών του 14ου με 17ο αιώνα αποτέλεσε ένα μοναδικό ιστορικό συνδυασμό κατηγοριών, κυρίως εναντίον γυναικών(ακόμα και για τη φοβερή μαύρη πανώλη της Ευρώπης που μεταξύ1347-1353 στοίχισε τη ζωή σε 20-25 εκατομμύρια ανθρώπους κατηγορήθηκαν κάποιοι), οι περισσότερες από τις οποίες ήταν αθώες και της δημιουργίας ενός θεολογικού συστήματος όπου η μαγεία είχε πρωταρχική σημασία…
ΠΗΓΕΣ: Maria Anastasiou, “ΟΙ ΜΑΓΙΣΣΕΣ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ» (από Academia.edu, Social networking website for academics)
RICHARD KIECKHEFER, Η ΜΑΓΕΙΑ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ (εκδόσεις Kωσταράκη, 1990)
DIETER BREUERS, «Εις το Όνομα Τριών Δαιμόνων : Το Κυνήγι των Μαγισσών στον Μεσαίωνα», εκδόσεις Κονιδάρη, 2009