Εκτός από τα μυθιστορήματα, ο Νίκος Καζαντζάκης ασχολήθηκε με όλα σχεδόν τα είδη του γραπτού λόγου.
“Ο Φτωχούλης του Θεού” (1956) και η “Αναφορά στον Γκρέκο”, που κυκλοφόρησε μετά τον θάνατό του, το 1961, ανήκουν στις λεγόμενες μυθιστορηματικές αυτοβιογραφίες.
Οι μελέτες που έγραψε, είναι οι εξής: “Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας” (1909), “Henri Bergson” (1912), “Ασκητική” (1927), γνωστή και με τον τίτλο “Salvatores Dei” (“Σωτήρες του Θεού”),”Ιστορία της Ρώσικης Λογοτεχνίας” (1930, 2 τόμοι), “Συμπόσιο” (1971), μεταθανάτια έκδοση από την Ελένη Καζαντζάκη.
Σημαντικά είναι τα θεατρικά έργα του μεγάλου λογοτέχνη και διανοούμενου:
“Ο Πρωτομάστορας” (1910), στο οποίο χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Πέτρος Ψηλορείτης, “Νικηφόρος Φωκάς” (1927), ‘’Χριστός’’ (1928), “Οδυσσέας” (1928), “Μέλισσα” (1939), “Ιουλιανός” (1945), “Ο Καποδίστριας” (1946) κ.ά.
Ιδιαίτερα δημοφιλή είναι τα ταξιδιωτικά του έργα:
“Ταξιδεύοντας. Ισπανία, Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά, Αλεξάνδρεια (1927), “Τι Είδα στη Ρουσία”.. . “Από τα Ταξίδια μου” (1928, 3 τόμοι), “Ταξιδεύοντας Α’. Ισπανία” (1937), “Ταξιδεύοντας Β’. Ιαπωνία – Κίνα” (1938) “Ταξιδεύοντας Γ’ .Αγγλία” (1941), “Ταξιδεύοντας. Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά, Ιερουσαλήμ, Κύπρος (1961, μεταθανάτια έκδοση).
Το ποιητικό έργο του Καζαντζάκη, αποτελείται από το μεγαλειώδες έπος “Οδύσσεια” (“Οδύσεια” είναι ο τίτλος που χρησιμοποιεί ο ίδιος) και τις “Τερτσίνες” (1960.
Έγραψε ακόμα τα παιδικά έργα “Μέγας Αλέξανδρος” (εκδόθηκε το 1979) και “Στα Παλάτια της Κνωσσού (εκδόθηκε το 1981).
Τέλος, ξεχωριστή θέση στο έργο του, κατέχει η αλληλογραφία του με τον Π. Πρεβελάκη, τον Μ. Δημάκη ,την πρώτη σύζυγό του Γαλάτεια κ.ά. που έχουν εκδοθεί σε μια σειρά από τόμους.
Ο Καζαντζάκης έκανε ακόμα μεταφράσεις φιλοσοφικών και άλλων κειμένων, έγραψε αναγνωστικό για τους μαθητές του Δημοτικού, μαζί με την πρώτη σύζυγο του Γαλάτεια (1914), μια σειρά βοηθημάτων για το μάθημα της Ιστορίας στο Δημοτικό (1922), λήμματα στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη (1927 – 1928) και ένα γαλλοελληνικό Λεξικό για τις εκδόσεις Δ. Δημητράκου (1931, μαζί με τον Παντελή Πρεβελάκη)
Η κριτική στο έργο του Καζαντζάκη
Ο Νίκος Καζαντζάκης αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση συγγραφέα που αναγνωρίστηκε πρώτα στο εξωτερικό και στη συνέχεια στην Ελλάδα.
Από το 1960 ως το 1990, τα πεζά του αμφισβητήθηκαν από συγγραφείς της γενιάς του 1930 αλλά και μεταγενέστερους, με δύο βασικά επιχειρήματα:
Ότι πρόκειται για πεζά νέο – ηθογραφικά τα οποία περισσότερο από τη μυθοπλασία ανέδειξαν το τοπικό λαογραφικό πλαίσιο της Κρήτης, με πρόσωπα που αποτελούν μέρη του θεολογικού και κοσμοθεωρητικού συστήματος που ανέπτυξε ο Καζαντζάκης και ότι πρόκειται για έργα ιδεοκρατούμενα και μονοδιάστατα, γραμμένα με μοναδικό σκοπό την επιβεβαίωση της κοσμοθεωρίας του Καζαντζάκη.
Ο Γιάννης Κορδάτος, στην “Ιστορία της Νοελληνικής Λογοτεχνίας”, λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Καζαντζάκη (1957), γράφει χαρακτηριστικά:
“Θα ρωτήσει όμως πάλι ο ίδιος αναγνώστης: “γιατί οι ξένοι κριτικοί εγκωμίασαν έναν Έλληνα συγγραφέα και τον ανέβασαν ψηλά, ώστε να πολυδιαβαστούν τα έργα του και να πλουτίσει κιόλας;”Απαντώ: Το πρώτο και κύριο είναι πως στην Ευρώπη και Αμερική είναι τέτοιος ο ξεπεσμός της λογοτεχνίας, της λογοτεχνίας δηλαδή που εκπροσωπεί τις ιδέες και την ψυχολογία της αστικής τάξης, που τα έργα του Καζαντζάκη με την πρωτοτυπία τους, παρουσιάστηκαν σαν αποκάλυψη και, από τις ιδέες που εκφράζουν σαν πνευματική τροφή, κατάλληλη για τις μάζες της Δύσης”.
Και στη συνέχεια:
“Ο Καζαντζάκης μαθήτευσε στο Νίτσε, Μπερξόν και Βούδα. Πήρε πολλά απ’ αυτούς και από τους Ρώσους.
Τα ανακάτεψε και έφτιαξε μια δική του κοσμοθεωρία, που είναι ένα μωσαϊκό από αντιφατικές και ουτοπικές ιδέες. Πίστεψε πως είχε ανώτερες πνευματικές δυνάμεις, πως ήταν προορισμένος να χαράξει ένα καινούριο δρόμο στη σκέψη… Όταν όμως με το νυστέρι της κριτικής κάνουμε ανατομία του ιδεαλισμού του, θα βγάλουμε το συμπέρασμα πως το κήρυγμά του είναι ένα παραλήρημα πολύ ρηχό και ανεδαφικό”.
Σχεδόν 50 χρόνια αργότερα (2007), στο “Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας” των εκδόσεων Πατάκη, η νεοελληνίστρια φιλόλογος Χριστίνα Λύσσαρη, γράφει:
“Όλο το έργο του Καζαντζάκη – μυθιστορηματικό, περιηγητικό, θεατρικό, ποιητικό, θεωρητικό (η «Ασκητική» είναι ένα είδος ποιητικού δοκιμίου) και μία κατάσταση πάθους και υψηλής έντασης. Το κατεξοχήν συστατικό του είναι η δυναμική της πνοής του, κάτι που, από την άλλη πλευρά, έχει συντελέσει στο να διατηρηθεί η γοητεία του αυθόρμητου, πρωτογενούς λόγου… η αναπαραστατική δύναμη του Καζαντζάκη και το πλούσιο υπέδαφος των ιδεών του συνήργησαν στη δημιουργία ενός έργου μοναδικού (αν και μοναχικού) στη διαδρομή της νεοελληνικής λογοτεχνίας του 20ου αιώνα. Μολονότι υπάρχουν βασικές επιδράσεις του στη διάπλαση του πεζογραφικού κόσμου, και των αντίστοιχων προσώπων, σε συγγραφείς όπως ο Π. Πρεβελάκης, ο Γ. Μαγκλής, ο Αρ. Νικολαΐδης, η αμφίλογη ή και αβασάνιστα απορριπτική στάση της κριτικής και της φιλολογικής έρευνας απέναντι σε αυτό οδήγησε (ιδιαίτερα μετά το 1960) σε στρεβλώσεις και συσκοτίσεις ως προς τις πραγματικές του διαστάσεις.
Ο Καζαντζάκης και η φιλοσοφία της γλώσσας
Όπως αναφέραμε και σε προηγούμενο άρθρο μας, ο κορυφαίος Έλληνας γλωσσολόγος, κύριος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, έχει ασχοληθεί και με τον Νίκο Καζαντζάκη και το έργο του.
Τον ευχαριστούμε θερμά, γιατί μας έδωσε τη δυνατότητα να συμπεριλάβουμε στα άρθρα μας, ορισμένα από τα κείμενά του για τον μεγάλο Κρητικό λογοτέχνη και διανοούμενο. Γράφει χαρακτηριστικά ο κύριος Χαραλαμπάκης.
“Με λίγα λόγια, πρόκειται για μια αξιοθαύμαστη, μοναδική και ανεπανάληπτη ηγετική φυσιογνωμία που μας αποκαλύπτεται, χωρίς υπερβολή, με χίλια πρόσωπα ή παραμένει αινιγματικός με άλλα τόσα προσωπεία”.
Και συνεχίζει ο κύριος Χαραλαμπάκης:
“Στη σύγχρονη γλωσσολογία γίνεται μια ουσιώδης διάκριση ανάμεσα σε γλωσσολογικούς φιλοσόφους (linguistic philosophers), το ενδιαφέρον των οποίων επικεντρώνεται στην επίλυση σύνθετων φιλοσοφικών προβλημάτων, εξετάζοντας πώς χρησιμοποιούνται ορισμένοι όροι στη γλώσσα, και σε φιλοσόφους της γλώσσας (philosophers of language), οι οποίοι μελετούν τη σχέση της γλώσσας με τον κόσμο.
Είναι προφανές ότι ο Καζαντζάκης ανήκει στη δεύτερη κατηγορία. Χωρίς να το αναφέρει ο ίδιος πουθενά, φαίνεται ότι σε κάποια περίοδο της ζωής του επηρεάστηκε από την αντιληπτική θεωρία της σημασίας (Ideational theory of meaning) που διατύπωσε ο John Locke. Οι λέξεις είναι συμβατικά σημεία όχι των πραγμάτων αλλά των ιδεών των πραγμάτων. Η σημασία επισυνάπτεται στις λέξεις, είναι όμως ανεξάρτητη απ’ αυτές, αφού πηγάζει από το μυαλό με τη μορφή ιδεών. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η γλώσσα είναι το όργανο που εκφράζει τη σκέψη, δηλαδή τη διαδοχή ιδεών στη συνείδηση.
Ο μπερξονικός βιταλισμός επηρέασε τον Καζαντζάκη βαθύτατα και ως προς τη φιλοσοφία της γλώσσας. Κατά τον Μπερξόν ο άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί στη γνώση με τη διάνοια και τη διαίσθηση. Η διάνοια, η οποία έχει σημαντικότατο όργανο στη διάθεσή της τη γλώσσα, μπορεί να αντιληφθεί μόνο τα φαινόμενα της ύλης και τις σχέσεις των πραγμάτων, ενώ το ένστικτο υπεισέρχεται στην ουσία της ζωής, νιώθει την κίνηση, τη δημιουργία, το μέγιστο όμως ελάττωμά της είναι ότι δεν είναι σε θέση να εκφραστεί σαφώς.
Ο Καζαντζάκης πιστεύει ότι την κίνηση την εκφράζει ο ζωντανός προφορικός λόγος και η παραγλώσσα με τις χειρονομίες και τη γλώσσα του σώματος, ενώ ο γραπτός λόγος είναι στατικός, η λέξη όμως στη γραπτή ή την προφορική της μορφή εμπερικλείει μεγάλη εκρηκτική δύναμη…”.
Οι βασικές θέσεις του Καζαντζάκη για τη γλώσσα, σύμφωνα με τον κύριο Χαραλαμπάκη, είναι οι εξής (επιγραμματικά):
i) Η θεϊκή καταγωγή της ομιλίας
ii) Η αγωνία του λόγου
iii) Η εκρηκτική δύναμη της λέξης
iv) Η αίγλη της γραφής
v) Η πανίσχυρη παραγλώσσα
vi) Πολυγλωσσία και πολυπολιτισμός
Κλείνουμε με ένα απόσπασμα από ένα κείμενο του καθηγητή κύριου Χαραλαμπάκη, με τίτλο “Καζαντζάκης, ο επιφωνηματικός”
“Το έργο του μεγάλου Κρητικού συγγραφέα αποτελεί ακένωτη πηγή μελέτης της νεοελληνικής γλώσσας, όπως φαίνεται και από το εντυπωσιακό σώμα κειμένων που αναφέρεται στα επιφωνήματα… Τα αλλεπάλληλα επιφωνήματα και οι συχνές επιφωνηματικές εκφράσεις που χρησιμοποιεί ο Νίκος Καζαντζάκης παρουσιάζουν ανάγλυφα την εκφραστική δύναμη της γλώσσας και φέρνουν στην επιφάνεια την ευαισθησία ενός βαθύτατα καλλιεργημένου λογοτέχνη που ξέρει να διεισδύει με το δικό του μοναδικό τρόπο στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής”