Η Καθαρή Δευτέρα (ή Καθαροδευτέρα), είναι η πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής, γι’ αυτό λέγεται και πρωτονήστικη Δευτέρα, Αρχιδευτέρα και Σκυλοδευτέρα. Η ονομασία «Καθαρή», οφείλεται στο ότι από νωρίς το πρωί της ημέρας αυτής κάθε νοικοκυρά στο παρελθόν, καθάριζε τα μαγειρικά της σκεύη από τα λίπη, πλένοντάς τα με ζεστό σταχτόνερο.
Η Καθαρή Δευτέρα, με τα Κούλουμα, το πέταγμα των χαρταετών, τις μεταμφιέσεις και τον εύθυμο γενικά εορτασμό της, αποτελεί περισσότερο προέκταση και αποκορύφωμα της Αποκριάς παρά ως πρώτη μέρα της Σαρακοστής.
Τα έθιμα της Καθαρής Δευτέρας
Τα κυριότερα γνωρίσματα του παραδοσιακού εορτασμού της Καθαρής Δευτέρας, είναι η έντονη αθυροστομία και η καυστική σάτιρα που όμως δεν ενοχλούν κανένα.
Έτσι στο Γαλαξίδι, έχουμε μεταμφιέσεις, μουτζουρώματα και αλευροπόλεμο, μεταξύ όσων συμμετέχουν. Πρόκειται για τα γνωστά «αλευρομουτζουρώματα».
Στον Τύρναβο της Θεσσαλίας, έχουμε το «μπουρανί». Τις πρωινές ώρες, στη μέση μιας πλατείας ή ενός σταυροδρομιού, ανάβουν φωτιές και βράζουν σε μεγάλες χύτρες το μπουρανί. Μια αλάδωτη χορτόσουπα από σπανάκι με λίγο ρύζι και λίγο ξίδι για να γίνεται πιο νόστιμη. Καθώς το μπουρανί βράζει πάνω στη φωτιά, οι διάφορες παρέες διασκεδάζουν πίνοντας (κυρίως τσίπουρο, ούζο και κρασί) και λένε διάφορα άσεμνα τραγούδια, ενώ ταυτόχρονα πειράζουν όσους τυχαίνει να περνούν από εκεί, με χειρονομίες αλλά και με τους χειροποίητους φαλλούς από ξύλο ή πηλό.
Τα τραγούδια και τα άσεμνα αυτά πειράγματα, φέρνουν στο νου τους «γεφυρισμούς» και «τα εξ’ αμάξης» των αρχαίων.
«Άμα άκουε κανείς τα τραγούδια αυτά, μπορούσε να λάβει μια ιδέα, τι ήσαν τα φαλλικά και τα άλλα όμοια άσματα των αρχαίων Ελλήνων», γράφει χαρακτηριστικά ο μεγάλος φιλόλογος και γλωσσολόγος Αχιλλέας Τζάρτζανος (1873-1946), που είχε γεννηθεί στον Τύρναβο.
Το τολμηρό αυτό έθιμο, είχε απαγορευτεί πολλές φορές στο παρελθόν. Ο Γάλλος L. Heuzey, που περιηγήθηκε την τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία το 1858, έγραψε: « Οι Τούρκοι, νομίζοντας ότι πρόκειται για σάτιρα σε βάρος του σουλτάνου, ήρθαν μια μέρα, με σκοπό να σφάξουν τον βασιλιά των Τυρναβιτών και όλους όσοι αποτελούσαν την ακολουθία του. Ευτυχώς τη φορά εκείνη έτυχε να φοράει καπέλο, το διακριτικό γνώρισμα των Ευρωπαίων στην Ανατολή. Έτσι οι Τούρκοι, αντί να εκτελέσουν τον απαίσιο σκοπό τους, πήραν και αυτοί μέρος στο παιχνίδι. Πλήρωσαν μάλιστα και τα πρόστιμα που τους επέβαλε ο βασιλιάς».
Φαλλοφορία γινόταν και στη Σωζόπολη της Θράκης, όπου οι μουτζουρωμένοι τραβούσαν βωμολοχώντας μια αντένα πλοιαρίου, δεμένη με σχοινιά.
Στον «Βλάχικο γάμο», που γίνεται στη Θήβα, γίνεται μια τέλεια γαμήλια αναπαράσταση.
Υπάρχουν προξενιό, προικοδότηση, ξύρισμα του γαμπρού, νυφοστόλισμα και όλα τα άλλα γαμήλια έθιμα. Κάποια στιγμή, ο ίδιος ο γαμπρός ή ένας από τους συμπεθέρους, πεθαίνει εικονικά. Αρχίζει τότε το μοιρολόγημά του, αλλά ξαφνικά ο «πεθαμένος» σηκώνεται, σα να ανασταίνεται.
Στα έθιμα της Καθαρής Δευτέρας, υπάρχει συνέχεια αρχαίων τελετών καλοχρονιάς, από τις οποίες προέρχονταν και τα Εαρινά Διονύσια που τελούνταν την ίδια περίπου εποχή.
Ο Αριστοφάνης, περιγράφει τις φαλλικές πομπές των κατ’ αγρούς Διονυσίων. Όπως γράφει ο M. Nilsson : «Η κωμωδία είχε την αρχή της στους αστεϊσμούς και τα εύθυμα τραγούδια που τραγουδούσαν οι φαλλοφόροι. Και η τραγωδία γεννήθηκε από τη λατρεία του Διονύσου στις Ελευθερές, χωριό στα σύνορα της Βοιωτίας… Δύο από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα του ελληνικού πνεύματος , το δράμα και η βουκολική ποίηση, έχουν την αρχή τους σε απλά αγροτικά έθιμα».
Τα Κούλουμα
Με τη λέξη Κούλουμα, εννοούμε το έθιμο της Καθαρής Δευτέρας που περιλαμβάνει τη μαζική έξοδο στην ύπαιθρο, το πέταγμα του χαρταετού και την κατανάλωση άφθονων νηστίσιμων.
Σύμφωνα με τον Δ. Καμπούρογλου, η λέξη Κούλουμα προέρχεται από τη λατινική columma=κολόνα, ενώ άλλη, επικρατέστερη άποψη, την ετυμολογεί από το λατινικό cumulus (=σωρός, κορυφή), με αναγραμματισμό, από τα πολλά νηστίσιμα που απλώνονται μπροστά στις παρέες των πανηγυριστών και των εκδρομέων. Τα Κούλουμα, γνωστά σ’ όλη τη χώρα σήμερα, πιστεύεται ότι στην αρχική τους μορφή, ήταν αποκλειστικά αθηναϊκή εορταστική εκδήλωση, που γινόταν στον χώρο γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός. Άλλωστε.
Μέχρι σχετικά πρόσφατα, εκεί ήταν το επίκεντρο των εορτασμών της Καθαρής Δευτέρας. Ο Δ. Καμπούρογλου θεωρεί ότι : «…αρχικώς επρόκειτο περί της Παναθηναϊκής πανηγύρεως των εγκαινίων του Ολυμπιείον από τον Ανδριανό, και ότι, όπως συμβαίνει εις κάθε μεγαλοϊστορικόν γεγονός να εορτάζονται οι επέτειοί του, εξηκολούθουν να πανηγυρίζονται τα Αδριάνεια, μέχρις ότου συνέπεσαν ταύτα με κάποιαν Καθαράν Δευτέραν και έκτοτε αρχικώς μεν συνυφάνθησαν, κατόπι δε ο μεν Αδριανός ελησμονήθη, αλλ’ όχι και το αρχόμενον μαρτύριον της Μεγάλης Σαρακοστής».
Ο χαρταετός και η ιστορία του
Ο χαρταετός, σε ρομβοειδή μορφή, επινοήθηκε από τους Κινέζους γύρω στο 200 π.Χ. Στη Δύση διαδόθηκε μετά το 700 μ.Χ. Η κατασκευή χαρταετών για παιχνίδι, ξεκίνησε στους νεότερους χρόνους από τη Γαλλία (17ος – 19ος αιώνας) και από εκεί διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη και την Αμερική. Είναι γνωστό και το περίφημο πείραμα του Βενιαμίν Φραγκλίνου με τον χαρταετό και τους κεραυνούς. Από Γάλλους που έμεναν στη Μικρά Ασία, το πέταγμα των χαρταετών έγινε γνωστό στα ελληνόπουλα της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης και της Χίου. Ακολούθησαν η Σύρος, η Πάτρα, τα Επτάνησα και τα μεγάλα αστικά κέντρα, απ’ όπου το έθιμο αυτό διαδόθηκε και στην ύπαιθρο. Οι χαρταετοί έχουν διάφορα σχήματα, χρώματα και παραστάσεις. Ο χαρταετός και το πέταγμά του, ήταν γνωστά στη Σμύρνη ως τσερκένι, στην Κωνσταντινούπολη ως ουτσαρμάς, στον Πόντο λεγόταν πουλί και στα Επτάνησα φύσουνας.
Πηγές: Γ.Α. ΜΕΓΑΣ, «Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας», εκδ. ΕΣΤΙΑ, 2007
