Ένα μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία του ελληνισμού, είναι αναμφίβολα, η μετανάστευση. Από τα πανάρχαια χρόνια με την ίδρυση αποικιών σε όλο σχεδόν τον γνωστό τότε κόσμο, ως τις μέρες μας με το brain drain, οι Έλληνες σαν να είναι νομοτέλεια, εγκαταλείπουν την πατρίδα για μία καλύτερη ζωή, χωρίς ποτέ όμως να τη λησμονούν.
Ξεχωριστή θέση στο κεφάλαιο «μετανάστευση», αποτελεί αναμφίβολα η εγκατάσταση εκατομμυρίων Ελλήνων στην άλλη άκρη του Ατλαντικού η Αμερική και, κυρίως, οι Η.Π.Α. Με τους Έλληνες που πάτησαν πρώτοι την Αμερική και τις Η.Π.Α., από την ανακάλυψη της ηπείρου το 1492 από τον Χριστόφορο Κολόμβο ως τα τέλη του 18ου αιώνα, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο.
Κολόμβος, Don Theodoro και Ιωάννης Φωκάς
Παλιά ισπανικά ντοκουμέντα, αναφέρουν ότι το 1528 ένας Έλληνας ναυτικός που λεγόταν Θεόδωρος, είχε φτάσει στην Αμερική με τον Ισπανό εξερευνητή Don Panfilo de Narvaez (1478-1528), ο οποίος με εντολή του βασιλιά της Ισπανίας είχε σταλεί για να εξερευνήσει τον Κόλπο του Μεξικού και τις δυτικές ακτές της Φλόριντα. Σύμφωνα με το «Ημερολόγιο» του Narvaez, όταν το καράβι του έφτασε στον σημερινό κόλπο της Πενσακόλα, οι ινδιάνοι της περιοχής συμφώνησαν να προμηθεύσουν τον Narvaez τρόφιμα και νερό, με αντάλλαγμα κάποια δώρα, αλλά επέμειναν να αποβιβασθούν, για λόγους ασφαλείας, δύο μέλη του πληρώματος ως όμηροι. Ο Θεόδωρος και ένας έγχρωμος (νέγρος) προσφέρθηκαν να κατέβουν εθελοντικά, ως όμηροι στη στεριά. Για άγνωστους λόγους, και οι δυο δεν επέστρεψαν στο καράβι, το οποίο σάλπαρε χωρίς αυτούς. Μετά από 12 χρόνια, ένας άλλος Ισπανός εξερευνητής, ο Hernando (Fernando) de Soto (1496/97-1542), έμαθε πως ένας λευκός, ο Θεόδωρος ζούσε επί αρκετά χρόνια στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται η πόλη Mobile της Αλαμπάμα. Όταν όμως ζήτησε να τον συναντήσει, πληροφορήθηκε ότι δεν ζούσε καθώς σκοτώθηκε από μια εχθρική φυλή ερυθροδέρμων. Την ίδια τύχη είχε και ο σύντροφός του στην «ομηρία».
Ο καταγόμενος από κάποιο νησί του Αιγαίου, πιθανότατα, Θεόδωρος, θεωρείται από τα μέλη της ελληνικής κοινότητας της Φλόριντα ότι ήταν ο πρώτος Έλληνας που πάτησε το πόδι του στην Αμερική.
Έτσι, ανήγειρε άγαλμά του στην παραλία της πόλης Clearwater της Φλόριντα, τα αποκαλυπτήρια του οποίου έγιναν στις 8 Ιανουαρίου 2005. Όμως και στα πληρώματα του Μαγγελάνου, ο οποίος το 1520 βρέθηκε στη Νότια Αμερική, υπήρχαν τρεις ναύτες με ελληνικά ονόματα: Νικόλαος, Πέτρος και Μαθέο (Ματθαίος). Καθώς όμως δεν υπάρχουν περισσότερα στοιχεία γι’ αυτούς, εικάζεται ότι μπορεί να μην ήταν Έλληνες, αλλά Χριστιανοί άλλης εθνικότητας, καθώς τα ονόματά τους είναι σίγουρα χριστιανικά.
Ο Πέτρος ή Πιέτρο ντι Κάντια (Pietro di Candia), Κρητικός από το Ηράκλειο (Candia είναι η βενετική απόδοση της αραβικής ονομασίας Khandaq =τάφρος, χαντάκι), ήταν υπασπιστής του Francisco Pizarro (1475-1541), του «κατακτητή» της αυτοκρατορίας των Ίνκας, ο οποίος για λογαριασμό της Ισπανίας κατέλαβε το Περού και ίδρυσε τη Λίμα (1535). Μετά από 45 χρόνια, ο Άγγλος αρχιπειρατής και στη συνέχεια ναύαρχος της βασίλισσας Ελισάβετ σερ Φράνσις Ντρέικ, συνάντησε έναν Έλληνα που ονομαζόταν Ιωάννης στις ακτές του Περού. Αυτός γνώριζε πολύ καλά τα νερά και χρησιμοποιήθηκε από τον Ντρέικ ως «πιλότος», ως τη Λίμα. Δεν αποκλείεται να ήταν απόγονος του Πιέτρο ντι Κάντια, για τον οποίο όμως κάποιοι πιστεύουν ότι μπορεί να μην ήταν Έλληνας, αλλά Βενετός από την Κρήτη, καθώς ως το 1669 η μεγαλόνησος βρισκόταν στα χέρια της γαληνοτάτης δημοκρατίας.
Ξεχωριστή περίπτωση είναι ο Επτανήσιος καπετάνιος Ιωάννης Φωκάς. Γεννήθηκε γύρω στο 1532 στην Κεφαλλονιά. Αναφέρεται επίσης και με το όνομα Χουάν ντε Φούκα (Juan de Fuca). Για περισσότερα από 40 χρόνια ήταν πλοηγός (piloto) των Ισπανών στα νησιά της Καραϊβικής, όπου απέκτησε μεγάλη περιουσία. Επιχείρησε να εξερευνήσει τα βορειοδυτικά παράλια της Αμερικής, με σκοπό να διαπιστώσει αν υπάρχει πέρασμα προς τον Ατλαντικό Ωκεανό.
Τελικά, το 1592 βρήκε ένα πέρασμα, πλάτους 11-17 μιλίων το οποίο χωρίζει το νησί Vancouver, της Βρετανικής Κολομβίας του Καναδά από τη χερσόνησο Olympic της σημερινής πολιτείας της Ουάσινγκτον. Το 1788, η Ρωσική Ακαδημία Επιστημών, τίμησε τον Ιωάννη Φωκά, δίνοντας το όνομά του στο πέρασμα που ανακάλυψε. Αυτό το πέρασμα, είναι γνωστό σήμερα ως Juan de Fuca Strait (Estrecho de Juan de Fuca στα ισπανικά). Ο σπουδαίος, αλλά και αμφιλεγόμενος αυτός θαλασσοπόρος, όταν επέστρεψε στην Ισπανία, ανταμείφθηκε με ένα «ευχαριστώ», από τον βασιλιά της! Απογοητευμένος, επέστρεψε στη Κεφαλλονιά όπου και πέθανε γύρω στο 1602.
Πρόσφατα, ο Ισπανός σκηνοθέτης Pedro Olalla, γύρισε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο «Juan de Fuca – Σε Αναζήτηση του Βορείου Περάσματος». Το ντοκιμαντέρ αυτό προβλήθηκε στο πλαίσιο των εορτασμών των 500 ετών από τον πρώτο γύρο του κόσμου, με πρωτοβουλία της πρεσβείας της Ισπανίας στην Ελλάδα, στις 8 Απριλίου 2019 στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας. Φυσικά, ο Ιωάννης Φωκάς (ή Juan de Fuca), παραμένει άγνωστος στη χώρα μας και ευτυχώς ασχολούνται μαζί του οι ξένοι, οι οποίοι τον θεωρούν έναν πολύ σημαντικό θαλασσοπόρο.
Μιχαήλ Ωρίων – Ιωάννης Παραδείσης
Τα επόμενα 150 χρόνια, δεν φαίνεται να υπάρχουν βάσιμες μαρτυρίες για παρουσία Ελλήνων στο «νέο κόσμο». Ο πρώτος Έλληνας που αναφέρεται ονομαστικά στα αρχεία των δεκατριών αγγλικών αποικιών στη Βόρειο Αμερική, ήταν ο Μιχαήλ Ωρίων (Michael Ury ή Urion). Το 1725, όταν η σημερινή πολιτεία Μέριλαντ ήταν ακόμα αγγλική αποικία, η γενική της συνέλευση πέρασε νόμο για την «πολιτογράφησιν του Michael Ury, της Κομητείας Prince George, Έλληνος την καταγωγή και των τέκνων αυτού, απάντων κατοίκων της κομητείας ταύτης».
Ο Μιχαήλ Ωρίων πέθανε το 1751. Η διαθήκη του δημοσιεύθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 1751. Η σχετική δικαστική απόφαση, υπάρχει ακόμα. Ο Ωρίων άφησε στη σύζυγό του Μαργαρίτα ένα κτήμα που το είχε ονομάσει «Σμύρνη». Ίσως ήταν Σμυρνιός και ήθελε να τιμήσει μ’ αυτό τον τρόπο τη γενέτειρά του.
Μια σημαντική προσωπικότητα, με φιλικές σχέσεις με κορυφαίους Αμερικανούς πολιτικούς, παντελώς άγνωστος στην Ελλάδα, ήταν ο Ιωάννης Παραδείσης, γνωστός στο εξωτερικό ως John Paradise. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1743 και ήταν γιος του Πέτρου Παραδείση, πρόξενου της Αγγλίας στη «νύμφη του Θερμαϊκού», ο οποίος πέθανε την 1η Φεβρουαρίου 1779. Ο Ιωάννης Παραδείσης, σπούδασε στην Πάντοβα και στη συνέχεια στην Αγγλία και, ίσως, και τη Γαλλία. Σύντομα, αναδείχθηκε σε διαπρεπή γλωσσολόγο. Μιλούσε ελληνικά (αρχαία και σύγχρονα), λατινικά, τουρκικά, αγγλικά και γαλλικά.
Στις 14 Απριλίου 1769, δημιουργήθηκε το Paradise MA του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και στις 3 Ιουλίου 1776 του απονεμήθηκε ο βαθμός DCL. Από τις 2 Μαΐου 1771, ήταν μέλος της Βασιλικής Εταιρείας.
Είχε στενή φιλική σχέση με τον Άγγλο συγγραφέα Σάμιουελ Τζόνσον, τον Βενιαμίν Φραγκλίνο, ο οποίος εκείνη την εποχή αντιπροσώπευε στο Παρίσι τις επαναστατημένες αμερικανικές αποικίες και τον Τόμας Τζέφερσον, τον οποίο βοήθησε να μελετήσει την ελληνική γλώσσα τη δεκαετία του 1780.
Για τη συνέχεια της ζωής του, υπάρχουν δύο εκδοχές: Η πρώτη, που αναφέρει η Wikipedia και άλλες ξένες πηγές, είναι ότι έζησε ως το τέλος της ζωής του στο Λονδίνο, όπου και πέθανε το 1795. Η δεύτερη, την οποία ενστερνίζεται ο Μπάμπης Μαρκέτος, είναι ότι πήγε στις Η.Π.Α. με πρόσκληση του Φραγκλίνου.
Το σίγουρο είναι ότι το 1769 παντρεύτηκε τη Lucy Ludwell που ήταν ορθόδοξη Χριστιανή (1752-1814), γόνο μίας από τις πρώτες οικογένειες που είχαν εγκατασταθεί στη Βιρτζίνια.
Δεν είναι βέβαιο αν έζησαν στο Λονδίνο ως τον θάνατο του Παραδείση ή αν πήγαν στο Wiliamsburg της Βιρτζίνια όπου βρίσκεται το αρχοντικό τους.
Το σπίτι αυτό αποτελεί ένα από τα πρώτα δείγματα της αμερικανικής αρχιτεκτονικής των πρώτων μεταναστευτικών χρόνων και γι’ αυτό όταν το Ίδρυμα Ροκφέλερ αποφάσισε να αποκαταστήσει το Wiliamsburg στη μορφή που είχε κατά τον 18ο αιώνα το αρχοντικό Ludwell-Paradise House ήταν το πρώτο σπίτι που κρίθηκε άξιο για αναστήλωση. Η Lucy Ludwell εγκαταστάθηκε σε αυτό με τις δύο κόρες της γύρω στο 1805 σύμφωνα με τις ξένες πηγές.
Ό, τι πάντως και να έχει γίνει ο Ιωάννης Παραδείσης, πολύγλωσσος και στενός φίλος σημαντικών προσωπικοτήτων (ο Φραγκλίνος ήταν από τους συγγραφείς της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας των Η.Π.Α., ενώ ο Τζέφερσον, 3ος Πρόεδρος των Η.Π.Α. ήταν ο κύριος υπέρμαχος των ατομικών ελευθεριών ως βασικού στοιχείου της Αμερικανικής Επανάστασης) θα έπρεπε να έχει κάποια αναγνώριση και στη γενέτειρά του. Αυτή είναι η ταπεινή άποψή μας.
Πάντως, ο Παραδείσης δεν ήταν ο πρώτος Έλληνας που απέκτησε την αμερικανική υπηκοότητα μετά την ίδρυση των Η.Π.Α. Την τιμή αυτή είχε ο Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος (1837-1906) από το Πάπιγκο Ιωαννίνων, διαπρεπής φιλόλογος, σύζυγος της κόρης του Αμερικανού φιλέλληνα Χάου και εθνικός ευεργέτης. Το όνομά του είναι χαραγμένο στο Άγαλμα της Ελευθερίας όπως μας πληροφόρησε σε πρόσφατη συνομιλία μας ο κορυφαίος Έλληνας γλωσσολόγος, κύριος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης.
Η Νέα Σμύρνη… των Η.Π.Α.
Η πρώτη οργανωμένη ελληνική αποικία στις Η.Π.Α., ήταν η… Νέα Σμύρνη των Η.Π.Α., που ιδρύθηκε πριν από 250 περίπου χρόνια ! Ας δούμε το ιστορικό αυτής της αποικίας. Με τη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων του 1763, η Αγγλία παραχώρησε στην Ισπανία την Κούβα και πήρε ως αντάλλαγμα τη Φλόριντα, μια παραμελημένη ισπανική κτήση τότε.
Σύντομα όμως οι Άγγλοι ανακάλυψαν ότι ελάχιστοι συμπατριώτες τους ήταν διατεθειμένοι να πάνε για να ζήσουν στο θερμό, τροπικό κλίμα της Φλόριντα. Σύντομα κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι ιδανικότεροι άποικοι για τη Φλόριντα ήταν οι Έλληνες. «Οι Έλληνες είναι γενικά λαός εργατικός και καθώς οι σημερινοί τους αφέντες (οι Τούρκοι) τους έχουν φέρει σε απόγνωση δεν είναι δύσκολο να πεισθούν να ξεφύγουν από τη σημερινή τους σκλαβιά και να τεθούν κάτω από την προστασία ενός ελεύθερου πολιτεύματος».
Ένας Σκωτσέζος γιατρός ο Dr Andrew Turnbull(1718-1792), πρόξενος της Μ. Βρετανίας στη Σμύρνη, που είχε παντρευτεί την κόρη ενός Σμυρνιού εμπόρου, την Maria Grazia Dura Bin πέτυχε να του παραχωρηθούν 40.000 ακρ. (περ. 160.000 στρέμματα) στη νοτιοανατολική ακτή της Φλόριντα, στον Ατλαντικό.
Ο Turnbull πήγε στη Φλόριντα εφοδιασμένος με την εξουσιοδότηση και διάλεξε 400 ακρ. στην παραλιακή περιοχή, 75 μίλια νότια του Αγίου Αυγουστίνου(Saint Augustine) που και σήμερα ονομάζεται NewSmyrna Beach. Έπειτα πήγε στην Ανατολή για να βρει αποίκους. Με βάση την αρχική πρόβλεψη, χρειαζόταν 400 αποίκους (έναν για κάθε 100 ακρ.). Λόγω όμως των εξαιρετικά δύσκολων συνθηκών της Φλόριντα, ο Turnbull συγκέντρωσε 1403 αποίκους.
500 άποικοι ήταν Έλληνες από τη Μάνη, τα νησιά του Αιγαίου και τις μικρασιατικές ακτές. Οι υπόλοιποι προέρχονταν από την Κορσική, τη νότια Ιταλία και την Μινόρκα των Βαλεαρίδων. και από αυτούς όμως οι περισσότεροι ήταν Έλληνες που είχαν εγκαταλείψει την πατρίδα τους με τις οικογένειές τους πριν από χρόνια, μην αντέχοντας τον οθωμανικό ζυγό.
Στις 17 Απριλίου 1768, οχτώ καραβέλες με τους αποίκους, πέρασαν το Γιβραλτάρ και ξανοίχτηκαν προς τον Ατλαντικό. Από τους 1403, μόνο 1255 έφτασαν ζωντανοί στη Φλόριντα. 148 πέθαναν από τις κακουχίες του ταξιδιού.
Και στη νέα τους πατρίδα όμως, οι συνθήκες ήταν τραγικές. Οι αντιπρόσωποι του Turnbull περίμεναν 400 άτομα και κλήθηκαν να βρουν καταλύματα και προμήθειες για τριπλάσια. Και η Φλόριντα δεν ήταν η Γη της Επαγγελίας. Κουνούπια, φίδια, τροπική ζέστη, ξαφνικές καταρρακτώδεις βροχές, ελονοσία και άλλες ασθένειες, σε συνδυασμό με τη σκληρή δουλειά, εξόντωσαν τους αποίκους. Μέσα σε ένα χρόνο, πάνω από 300 άντρες και γυναίκες και 150 παιδιά πέθαναν από τις απάνθρωπες συνθήκες. Το 1769, οι άποικοι αποφάσισαν να φύγουν για την Κούβα, αρπάζοντας μερικά καράβια.
Το σχέδιό τους όμως αποκαλύφθηκε και οι πρωταίτιοι της “ανταρσίας” απαγχονίστηκαν. Αν και η συμφωνία τους με τον Turnbull ήταν να μείνουν εκεί για 6 χρόνια, ο Σκωτσέζος δεν την τήρησε. Μέσα σε 9 χρόνια, 964 άποικοι είχαν πεθάνει.
Όταν όμως κάποιοι αξιωματούχοι από τον γειτονικό Άγιο Αυγουστίνο επισκέφθηκαν τη Νέα Σμύρνη και είδαν τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των αποίκων, είπαν ότι ο Κυβερνήτης της Φλόριντα θα έπρεπε να δώσει τέλος σ’ αυτή την απαράδεκτη κατάσταση.
Όταν το έμαθαν, οι άποικοι πήραν την κατάσταση στα χέρια τους. Με ένα τέχνασμα, τρεις από αυτούς, οι Πελιστέρης, Λαμπίας και Genoplay, έφτασαν κολυμπώντας στον Άγιο Αυγουστίνο. Εκεί βρήκαν τον εισαγγελέα της Επαρχίας ,Young, ο οποίος αφού άκουσε όσα του είπαν, υποσχέθηκε να τα μεταφέρει στον Κυβερνήτη. Επιστρέφοντας στη Νέα Σμύρνη, οι τρεις γενναίοι άνδρες, οργάνωσαν τη φυγή των υπολοίπων. Με επικεφαλής τον Πελιστέρη, αρχιμαραγκό της Νέας Σμύρνης, ξεκίνησαν μέσα στη νύχτα για τον Άγιο Αυγουστίνο.Όταν το αντιλήφθηκαν οι επιστάτες του Turnbull,ήταν ήδη αργά.Τους καταδίωξαν έφιπποι αλλά το κακοτράχαλο έδαφος εμπόδιζε τα άλογα να τρέξουν.Οι άποικοι έφτασαν στον Άγιο Αυγουστίνο και ο Κυβερνήτης, αφού μελέτησε την υπόθεση, τους έδωσε την ελευθερία τους και πολλά στρέμματα στη Νέα Σμύρνη.
Αυτοί όμως φοβήθηκαν ότι θα πέσουν ξανά στα χέρια του Turnbull και δεν δέχτηκαν την προσφορά.
Τους δόθηκε τότε γη βόρεια του Αγίου Αυγουστίνου, όπου έχτισαν σπίτια, καλλιέργησαν κτήματα και κατάφεραν να γίνουν αξιοσέβαστα μέλη του πληθυσμού της πόλης.
Μάλιστα, το αρχαιότερο ξύλινο σχολείο των Η.Π.Α.,είναι αυτό που κατασκεύασε στον Άγιο Αυγουστίνο ο Έλληνας Ιωάννης Γιαννόπουλος, που εγκαταστάθηκε στη Νέα Σμύρνη σε ηλικία 13 ετών.
Αυτή είναι η ιστορία των πρώτων Ελλήνων στην Αμερική.
Τα στοιχεία είναι λίγα, ελλιπή και συχνά αντικρουόμενα.
Με τη μετανάστευση των Ελλήνων στις Η.Π.Α., από τον 19ο ως τις αρχές του 20ου αιώνα, θα ασχοληθούμε σε μελλοντικό μας άρθρο.
Πηγή: ΜΠΑΜΠΗΣ Ι. ΜΑΡΚΕΤΟΣ «Οι Ελληνοαμερικανοί-Ιστορία της Ελληνικής Ομογένειας των Η.Π.Α.», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ 2006